Madoc. Jaargang 2000

[p. 50]

Recensies

Praten als Brugman

Nico Lettinck, Praten als Brugman. De wereld van een Nederlandse volksprediker aan het einde van de Middeleeuwen (Hilversum: Verloren, 1999) Verloren Verleden, deel 5, ISBN 90 6550 4451, 80 p., illustraties, register, f19,90

In 1998 startte Uitgeverij Verloren met de reeks Verloren Verleden. Gedenkwaardige momenten en figuren uit de vaderlandse geschiedenis. Volgens de uitgeverij biedt de reeks ‘algemene, geactualiseerde informatie over de unieke geschiedenis van Nederland aan een breed, in het verleden geïnteresseerd publiek. In ieder deel staat één spraakmakende gebeurtenis of persoon uit de Nederlandse geschiedenis centraal. Het onderwerp wordt pakkend beschreven en in een bredere context geplaatst, waarbij onder meer aandacht besteed wordt aan het algemene historische kader, de historische canon en beeldtraditie en de huidige stand van het historische onderzoek. Jaarlijks verschijnen tenminste vier delen’. Tot nu toe verschenen tien titels in deze reeks, waarvan het hier te bespreken boek het eerste middeleeuwse deeltje vormt.

Met de persoon van pater Jan Brugman, die leefde van circa 1400 tot 1473, heeft de redactie met recht en reden een stukje verloren verleden uit de vaderlandse geschiedenis voor het voetlicht gehaald. Waar ‘praten als Brugman’ een bekende zegswijze is, zijn de historische persoon en de ideeënwereld die achter deze franciscaanse volksprediker schuilgaan nauwelijks nog bekend. In 1967 verscheen weliswaar de dissertatie van F.A.H. van den Hombergh, die gewijd is aan leven en werken van Brugman, maar die heeft begrijpelijkerwijs buiten de kring van vakgenoten nauwelijks geleid tot grotere bekendheid van de historische Brugman. Het thans verschenen boekje mikt op een ruimer publiek.

Op systematische wijze worden leven, werken en de historische beeldvorming rond de persoon van Brugman door Nico Lettinck beschreven. Na een kort inleidend hoofdstuk wordt in een biografisch hoofdstuk Brugmans ontwikkeling van franciscaanse bedelmonnik tot boeteprediker geschetst. Een kleine smet op het ‘vaderlandse gehalte’ van Brugman is zijn onbekende afkomst. Volgens de niet door historische bronnen gestaafde traditie zou hij geboren zijn in Kempen, een stadje dat toentertijd tot het wereldlijk territoir van de aartsbisschop van Keulen behoorde en thans tot de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen. Het is niet gelegen ten noordwesten van Kleef, zoals Lettinck stelt (p. 11), maar ten zuiden van Kleef op circa 20 km ten oosten van Venlo. Is het overigens om die niet-Nederlandse afkomst te verdoezelen, dat de auteur voor Brugman de ietwat gezochte typering ‘polderzoon’ (p. 46) heeft bedacht?

Lichamelijk afgetakeld sleet de volksprediker zijn laatste levensjaren in het Nijmeegse Observantenklooster, waar hij na een langdurig ziekbed in de tweede helft van het jaar 1473 vrijwel onopgemerkt van de wereld afscheid heeft ge-

[p. 51]

nomen. Het blijft een raadsel dat zijn precieze sterfdag niet bekend is. Het Nijmeegse stadsbestuur heeft de Observantenkerk in 1595 laten slopen en van Brugmans graf ontbreekt sindsdien elk spoor. Thans weet niemand in de Waalstad meer wat voor een Bekende Nederlander avant la lettre daar zijn laatste levensdagen heeft gesleten.

Vervolgens wordt door Lettinck een aantal thema's uit Brugmans preken behandeld met pakkende paragraaftitels zoals ‘Lijden en erotiek’, ‘Het leven is een tranendal’ en ‘De hemel is bereikbaar’. De preken van Brugman zijn ons overgeleverd dankzij zijn toehoorders, in veel gevallen vrouwelijke religieuzen. Zelf heeft hij zijn preken niet op schrift gesteld. Het blijft daarom moeilijk om zich een voorstelling van Brugmans preekkunst te maken. Los daarvan kan men zich afvragen of zijn retorica bij de moderne toehoorder nog wel in de smaak zou vallen. Het is geen toeval dat de uitdrukking ‘praten als Brugman’ zowel een positieve als negatieve betekenis heeft.

Het volgende hoofdstuk schetst ‘De wereld van Jan Brugman’. Hier wordt ingegaan op de politieke context, de toestand van de kerk en het religieuze leven in de Noordelijke Nederlanden. De in dit hoofdstuk opgenomen paragraaf over de Italiaanse boeteprediker Girolamo Savonarola is bedoeld als ‘het voorbeeld’ van een boeteprediker, maar leidt eerder van het onderwerp af dan dat het verhelderend werkt. Een apart hoofdstuk is gewijd aan de relatie van Brugman tot de oer-Nederlandse heilige Lidwina van Schiedam. Brugman heeft haar niet persoonlijk gekend. Hij kreeg ‘vanuit Schiedam’ (p. 53) het verzoek om een levensbeschrijving van de Schiedamse te maken, wier lijdensgeschiedenis hij aan zijn publiek ten voorbeeld wilde stellen. Het afsluitende hoofdstuk schetst de beeldvorming over Brugman in de vaderlandse geschiedschrijving.

De vlot geschreven tekst is niet geannoteerd, maar gaat wel vergezeld van bronnen en literatuuropgaven en een register. Talloze illustraties verlevendigen de tekst. Slechts een enkele keer was meer toelichting gewenst. Zo zal de betekenis van de op p. 48 vermelde en niet nader toegelichte uitdrukking ‘Maria Lactans’ niet alle lezers duidelijk zijn. De bijhorende afbeelding werkt hier niet verhelderend.

Met belangstelling zie ik in de reeks ‘Verloren Verleden’ de volgende delen, en niet alleen die over de Middeleeuwen, tegemoet. Met deze nieuwe reeks koestert uitgever Verloren, naar ik aanneem onbewust en onbedoeld, de ambitie de bekende Fibulareeks uit de jaren zestig en zeventig naar de kroon te steken. De tijd zal het leren of dit daadwerkelijk gaat gebeuren. Met spanning wacht ik af welk ander verloren verleden uit de Nederlandse Middeleeuwen in deze reeks nog aan de orde zal komen: wordt het de Cosmas-en-Damianus-vloed, het Utrechts Schisma, de Zwammerdam, de Jonker-Fransenoorlog, keizerin Theophanu, Mechteld van Gelre, Jan van Schaffelaar, Dionysius de Kartuizer, bisschop Gozewijn Comhaer, de slag bij Ane, Warns, Niftrik of die bij het Merwedewoud? Onderwerpen als Jacoba van Beijeren, Floris V, de Hoekse en Kabeljauwse twisten en de Moderne Devoten kunnen wat mij betreft wel even wachten. Daaraan is de laatste jaren al genoeg aandacht besteed.

Jan Kuys