Madoc. Jaargang 2000

[p. 28]

De multimediëvist

Middeleeuws voor digibeten

Cd-rom Middelnederlands Woordenboek en teksten. Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Den Haag/Antwerpen (Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij) 1998. ISBN 90-75566-90-5. f450, -.

Een hele boekenkast staat op het schijfje: de elf delen van het onvolprezen Middelnederlandsch Woordenboek (kortweg het MNW: verschenen tussen 1885-1952), de vijftien delen van het zogenaamde Corpus Gysseling met ambtelijke bescheiden en literaire teksten voor zover overgeleverd in bronnen daterend van voor 1300 (1979-1986), en een indrukwekkende reeks Middelnederlandse rijm- en prozateksten. Naast boekenplankvretende dichtwerken als de Spiegel historiael (alle vijf partieën), de hele Lancelotcompilatie en Der leken spieghel van Jan van Boendale, ook allerlei berijmd kleingoed (zoals de fabels van Esopet en rijmspreuken), lyriek (Hadewijchs Strofische gedichten, het (hele) Gruuthuse-handschrift, het Antwerps Liedboek enzovoort!) en ook wat toneel (de abele spelen en sotternieën, enkele geestelijke spelen). Berijmde teksten die ontbreken zijn schaars (de rederijkers zijn, vermoedelijk met opzet, evenals in het MNW, slecht vertegenwoordigd: het retoricale taaleigen en de chronologische overgangspositie zouden een afzonderlijke elektronische tekstenverzameling rechtvaardigen). De keuze uit het Middelnederlands proza is selectiever maar de oogst is nog altijd rijk. Ik noem lukraak: het hele werk van Ruusbroec, Dirc van Delfts Tafel van den kersten ghelove, de Reis van Jan van Mandeville en meer dan een dozijn volksboeken. Behoren de tot dusverre genoemde werken alle tot de klasse van beter gekende werken, de canon, daarbuiten heeft de schijf ook nog tal van intrigerende titels te bieden, onder te verdelen in de categorieën: ‘wel van gehoord, maar nog nooit (iets uit) gelezen’ (Roman van Saladin, Eerste Musyck boeksken van Tielman Susato, Exordium magnum) en ‘nooit van gehoord, laat staan...’ (Jan Splinters Testament, Roman van Iechemias, Leringhe van orinen).

Met recht is de cd-rom al geroemd als een groet scat in een clein vat door Willem Kuiper (in Neder-L 9903.09) en als ‘baanbrekend werk’ door Ewoud Sanders (in NRC Handelsblad 2/4/1999). Beiden prezen het schijfje verder om zijn gebruikersvriendelijkheid en grote en snelle zoekvermogen; Sanders besloot zijn bespreking met de woorden ‘als je goed luistert kun je, in heel Nederland en Vlaanderen, mediëvisten zachtjes horen juichen.’ Ik behoor tot die gelukzaligen, maar beschikkend over weinig ervaring met cd-roms, was ik er niet op voorhand gerust op dat deze schat ook aan mij besteed was (en er zijn nog aardig wat lotgenoten onder collega's, hoe digibeet wij ons ook graag voordoen). Na mijn eerste kennismaking durf ik nu zachtjes mee te juichen, al kan ik nog niet van achteloos gebruikersgemak spreken. Ik geef hier mijn indrukken voor wat ze waard zijn.

[p. 29]

Het elektronische woordenboek is eenvoudig te raadplegen, biedt dankzij de sterke ‘zoek-software’ tal van onderzoeksmogelijkheden die in de papieren versie (schier) onuitvoerbaar zijn, en kan zodanig geïnstalleerd worden dat vanuit een Middelnederlands tekstbestand rechtstreeks woorden kunnen worden opgezocht in het MNW; het afdrukken van woordenboekartikelen gaat moeiteloos. Twee minpunten van de digitale versie zijn vooral een gevolg van het ongewijzigd overnemen van het bestaande woordenboek. Ten eerste, de onoverzichtelijkheid van woordenboekartikelen langer dan pakweg een kolom: in typografisch opzicht is het gedrukte MNW door de opname van vele citaten uit bronnen al een woud zonder genade, op het beeldscherm van een pc raakt dit woud geheel uit zicht. Ten tweede, het niet integreren van de latere aanvullingen (uit het Handwoordenboek en het supplement daarop; Beekmans aanvullingen zijn wel opgenomen, maar als afzonderlijk raadpleegbaar deel (11)).

De toekomst heeft wat mij betreft een gelaagd elektronisch woordenboek met, tenminste, op het basisniveau de betekenissen (waarin de supplementen zijn verwerkt) en in hypertext de citaten uit de bronnen die het MNW nu per (sub)betekenis over de lezer uitstort. Het zou ideaal zijn als bovendien het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) geïntegreerd zou worden. Dat woordenboek met Nederlands tot 1300 (gebaseerd op het Corpus Gysseling) is ter perse; volgens de website van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (update van 21/12/1999) wordt het ‘indien enigszins mogelijk’ bovendien als cd-rom uitgebracht. Zolang we Middelnederlandse teksten niet enkel langs elektronische weg consumeren, blijft een goed handwoordenboek overigens onontbeerlijk; kan dat geen mooi nevenproduct worden van de taalbank in aanbouw? Het bestaande aanbod laat zeer te wensen over.^1.

De verbluffende elektronische tekstenverzameling is samengesteld om ‘een zo ruim mogelijke collectie teksten (...) voor studie en onderzoek beschikbaar te stellen’, en vormt tegelijkertijd een stap in de richting van een taalbank waar het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden aan bouwt. Er zit trouwens heel wat studeerkamervlijt in dit schijfje: tal van onderzoekers hebben onbaatzuchtig hun digitale tekstbestanden ter beschikking gesteld. Als de commerciële mogelijkheden van dit materiaal niet zo beperkt waren, zou je nog gaan denken dat in de medioneerlandistiek het wetenschappelijk idealisme nog zegeviert over eigenbelang. De uitgever is in ieder geval niet wereldvreemd: Ewoud Sanders weet te melden dat evenals bij de digitalisering van het Woordenboek der Nederlandsche Taal een beroep is gedaan op (goedkope) Indiase typistes.

De verzameling is op logische wijze onderverdeeld in vier ‘boeken’ (Corpus Gysseling 1 en 2, Rijmteksten en Prozateksten). De opgenomen teksten zijn alle voorzien van een informatielabel met elementaire gegevens over de tekst, de (handschriftelijke/gedrukte) bron en de gebruikte editie; inleidingen, commentaar en woordverklaringen moet men bij de teksten niet zoeken, die zijn weggelaten; de uiteenlopende herkomst van de gebruikte uitgaven verklaart verschillen in gehanteerde editieprincipes. In combinatie met mijn lage aanvangsniveau zorgde het schijfje met boekje voor enkele teleurstellende ervaringen op het vlak van gebruikersgemak. Misschien waren mijn verwachtingen te hoog gespannen doordat in bovengenoemde besprekingen de toegankelijkheid van de cd-rom en (met

1. Zie mijn bespreking van het Middelnederlands lexicon (Amsterdam 1997) van Pijnenburg en Schoonheim in Nederlandse letterkunde 4 (1999) 420-422.

[p. 30]

name) de bijgeleverde gebruikershandleiding wordt geroemd. Hieraan valt nog wel wat te verbeteren.^2. Neem het ontbreken van een bruikbare inhoudsopgave / index, een verworvenheid van het boek waarvan ik nog niet graag afstand doe. De bijlage in de gedrukte handleiding is een doekje voor het bloeden: te beknopt (geen auteursnamen, verre van consequent in doorverwijzingen) zodat het lastig is om overzicht te krijgen; de titelindex op het schijfje verandert daar niet veel aan. Verder is het verwarrend dat een term als ‘titel’ verschillende ladingen heeft. Het kost veel tijd voor je je thuis gaat voelen tussen deze boeken.

Maar wat deze digitale bibliotheek al heeft te bieden, weegt ruimschoots tegen die tijdsinvestering op. Er zijn tal van zoekmogelijkheden, waarbij je zelf het bereik van de zoekopdracht kunt bepalen: het is een koud kunstje om op woorden, namen en uitdrukkingen te zoeken als je je goed rekenschap geeft van de grote (spelling) variatie in het Middelnederlands. Daarbij is wel een behoorlijke kennis van de taal vereist om zeker van de uitkomsten te kunnen zijn. Bovendien vergen ingewikkelder zoekopdrachten de nodige vaardigheid in het gebruik van variabelen (jokers). Mij bekruipt nog zo nu en dan de twijfel of de getoonde resultaten wel precies beantwoorden aan mijn informatiebehoefte: op het scherm is mij niet altijd duidelijk of alle opgegeven voorwaarden voor de zoekopdracht ook zijn uitgevoerd. Onwennigheid en onervarenheid spelen mij hier vermoedelijk nog parten.

De gebruiksmogelijkheden van de cd-rom zijn voor mediëvisten groot: als onderzoeksinstrument voor taal- en letterkundigen, maar ook als Fundgrube voor thematisch onderzoek door bijvoorbeeld (cultuur)historici, musicologen en kunsthistorici. Het zou me verbazen als deze cd-rom en soortgelijke digitale tekstontsluiting niet zouden leiden tot een hausse aan publicaties en scripties over uiteenlopende thema's in de Middelnederlandse literatuur. Daarnaast vormen de elektronische teksten geschikt onderwijsmateriaal voor neerlandici (het vervaardigen van edities, onderzoekscolleges) en is het schijfje een handig naslagwerk voor mediëvisten: als databank en als woordenboek.

De prijs van de cd-rom kan alleen al de vergelijking met het gedrukte Middelnederlandsch woordenboek glansrijk doorstaan; voor een herdruk werd enkele jaren geleden nog f3000, - gevraagd (als ik me goed herinner), om over de prijzen van al die andere banden in deze virtuele boekenkast op schijf nog maar te zwijgen.

Erwin Mantingh

Systeemvereisten: Windows 3.1 en hoger, 486/66 MHz processor, 8MB Ram, 4 MB op harde schrijf (15 MB als Win32s moet worden geïnstalleerd), VGA 16 kleuren, cd-romspeler. Ondersteunt WP6, 6.1, 7 en 8; Word 6, 7 en 97.

2. Twee opmerkingen: het wegvallen van de typografische markering van hoofdstuktitels in Corpus Gysseling 2 is ongelukkig; de titelindex van dit ‘boek’ vindt men verwarrend genoeg onder ‘Artikelen’ in het indexvenster.