Madoc. Jaargang 1999

[p. 234]

Column

De Middeleeuwen en de zee

Donderdag ben ik verhuisd. Vrijdagavond verzwikte ik mijn enkel door van de trap te vallen met een zware verhuisdoos. Zaterdagavond, terwijl ik voor het weekend alleen in huis was en niks kon behalve een beetje op krukken rondstrompelen, besloot de PTT - of hoe ze tegenwoordig ook mogen heten -, om de telefoon af te sluiten, ofschoon ik alles ruim voor de verhuizing dacht geregeld te hebben. Einde van alle moderne vormen van communicatie. Geen wonder dat mij op dit moment weinig invalt met betrekking tot het thema: de Middeleeuwen en de zee. Ik probeer het toch maar, en dan maar hopen dat er wat vrienden langskomen om het stuk op tijd op het bureau van de redactie te brengen. Als u dit leest, is dat dus gebeurd.

Een andere reden dat ik weinig ideeën heb over de Middeleeuwen en de zee, is misschien ook wel dat de Middeleeuwers weinig met de zee hadden. Natuurlijk kennen wij allemaal de reis van Sint Brandaan. Ook de Noormannen waren grote zeevaarders, die met hun snelle schepen helemaal tot de kust van Canada gekomen zijn. Er ontwikkelde zich in de twaalfde en dertiende eeuw een levendige handel in de Noordzee, de Oostzee en natuurlijk vooral in de Middellandse Zee. Varende kooplui verenigden zich in machtige verenigingen als de Hanze. Steden als Venetië en Brugge waren van de zee afhankelijk. Dat is allemaal waar, en toch blijf ik volhouden dat mensen in de Middeleeuwen niet van de zee hielden. Ondanks alle rijkdom die de koopvaart bracht, bleef de zee toch de plaats waar monsters op de loer lagen, vanwaar plotseling piratenschepen aan de horizon verschenen en waar je met man en muis in een woeste storm kon vergaan. Middeleeuwers bouwden dan ook geen huizen met uitzicht op zee. Zelfs in steden als Venetië en Brugge zie je geen architectuur die de zee insluit. Uitzicht op de haven en zijn drukke bedrijvigheid, dat wel, maar niet huizen waarin je kunt genieten van de weidsheid van het water en de prachtige afwisseling van zee en land.

Eén stad vormt daarop een uitzondering en dat is Constantinopel. De Byzantijnse aristocratie liet zowel in de stad als daarbuiten villa's bouwen en tuinen aanleggen waarvan alleen de ligging al duidelijk maakt dat wij hier met mensen te maken hebben die hielden van de zee. Dat was natuurlijk een oude Romeinse traditie, wij hoeven alleen maar te denken aan Plinius, die vanuit zijn villa een van de mooiste uitzichten had die de wereld kan bieden, dat over de Vesuvius en de Golf van Napels. Dat hij door het genot van dat uitzicht de dood vond, is een van die ironische toevalligheden, die ons eraan herinnert hoe weinig wij meester zijn over ons eigen lot. Maar in Constantinopel bereikte die traditie een hoogtepunt, want er is aan de kust van de Middellandse Zee waarschijnlijk geen stad die zo spectaculair op de grens van zee en land ligt als Byzantium. Juist om die reden

[p. 235]

verkoos Constantijn de stad tot nieuwe hoofdstad van het Rijk. Het paleis van de keizer, de Hagia Sophia en de kerk van de Heilige Apostelen, waar alle keizers (de apostelgelijken) begraven zijn, lagen op de landtong waar Europa en Azië elkaar ontmoeten en daaromheen schikten zich de andere kwartieren van de stad. Van wat ik hoor van vrienden en collega's moet het een van de mooist gelegen steden ter wereld zijn, zelfs nu de dagen van haar glorie voorbij zijn.

Ik hou van steden die aan zee gelegen zijn. Toch ben ik nooit in Constantinopel geweest, en ik aarzel nog steeds om ernaar toe te gaan. Ik ben bang dat de stad mij te melancholiek zal maken, zo'n rijke beschaving die reddeloos verloren is gegaan, een cultuur waar alleen nog maar ruïnes van over zijn, die bovendien nog steeds in snel tempo verdwijnen, zeker in Turkije. Ik heb nogal wat van die resten gezien, de kerken van Ravenna, de basiliek van Simeon de Pilaarheilige bij Aleppo, de Sint-Janskathedraal, nu de Grote Moskee, van Damascus. Als die mij al treurig stemmen, hoe zal het dan zijn, vraag ik mij af, als je het centrum van dat verloren Rijk zou bezoeken? Natuurlijk leeft Byzantium voort in de orthodoxe kerken van Oost-Europa, allereerst in Moskou, het derde Rome. Het lijkt er echter op dat de Oost-Europese volkeren alleen het christendom van Byzantium de moeite waard gevonden hebben, maar niet de erfenis van Griekenland en Rome die voor de Byzantijnen zelf altijd wezenlijk onderdeel gebleven is van hun cultuur. In de laatste honderd jaar van Byzantium, toen het Rijk alleen nog maar de stad Constantinopel en de directe omgeving omvatte, vond in dat kleine gebied een culturele Renaissance plaats, waarin het klassieke Griekse verleden helemaal hernomen werd, waarin de taal van Sophocles en Thucydides tot nieuw leven gebracht werd. Iets daarvan is met de ballingen die naar Italië gevlucht zijn in 1453, zoals Bessarion van Heraklea, vruchtbaar geworden in het Westen, in het Oosten is alleen de godsdienst overgebleven. Maar de unieke synthese van Oudheid en christendom, die de kern vormde van de Byzantijnse cultuur, is met de laatste keizer in het niets verdwenen. Zelfs de liefde voor de zee hebben wij niet van de laatste Romeinen overgenomen, maar wij hebben het elders geleerd. Uiteindelijk is Byzantium vergeefs geweest. Omdat ik nog niet goed raad weet met mensen die vergeefs geleefd hebben, wacht ik nog maar even met een reis naar Constantinopel.

Peter Raedts