Madoc. Jaargang 1999

[p. 221]

Harba lori fa (afl. 5)

In de voorafgaande afleveringen van Madoc heeft de lezer een aantal door Willem Wilmink vertaalde middeleeuwse gedichten kunnen aantreffen, met toelichtingen door W.P. Gerritsen. Het betrof een kleine serie voorpublicaties uit een boek over middeleeuwse lyriek, waaraan Wilmink en Gerritsen werken en dat, als alles volgens plan verloopt, begin 2000 bij uitgeverij Prometheus zal verschijnen onder de titel Lyrische lente, liederen en gedichten uit het middeleeuwse Europa. Nu Madoc in dit themanummer zee kiest, leek het passend als afsluiting van de serie een lied te kiezen waarin het ruisen van de zee te horen is. Hieronder volgt een marinha van de dertiende-eeuwse Galicische dichter Martin Codax.

Martin Codax Golven langs Vigo's kusten

In het westen van het Iberische schiereiland werd in de Middeleeuwen een taal gesproken die men Galicisch-Portugees noemt. Galicië, in het noordwesten, met als centrum de pelgrimsstad Santiago de Compostela, behoorde tot de kroon van Castilië; Portugal ontwikkelde zich tot een zelfstandig koninkrijk. In het Galicisch-Portugees is een omvangrijk corpus wereldlijke liederen overgeleverd, grotendeels bewaard in drie grote verzamelhandschriften of cancioneiros. Deze bevatten meer dan 1500 liederen, toegeschreven aan rond 150 bij name bekende dichters, die allen tussen 1200 en 1350 actief waren. Men onderscheidt drie typen liederen: de cantigas de amor zijn te vergelijken met de hoofse liefdeslyriek van de Occitaanse troubadours; bij de cantigas de amigo gaat het daarentegen om liefdesklachten die een vrouw in de mond worden gelegd; de cantigas de escarnio e maldizer, tenslotte, zijn spot- en scheldliederen.

Een van de beroemdste dichters was Martin Codax, die rond het midden van de dertiende eeuw als jogral (rondreizend speelman) optrad. Waarschijnlijk was hij afkomstig uit de havenstad Vigo, een stad die hij herhaaldelijk noemt in zijn liederen. Op zijn naam zijn zeven cantigas de amigo overgeleverd. Men kent ze uit de zojuist genoemde cancioneiros, maar daarnaast ook uit het zogenaamde Vindel-manuscript, een blad perkament dat in het begin van deze eeuw ontdekt is in de band van een Cicero-druk. Het blad is éénzijdig beschreven; waarschijnlijk gaat het om een zogenaamde rotulus of rol. Het bevat de zeven cantigas de amigo

[p. 222]

van Martin Codax, alle - en dat maakt de ontdekking van het Vindel-manuscript zo bijzonder - voorzien van een melodie. Het schrift dateert uit de tweede helft van de dertiende eeuw. Het Vindel-manuscript bevindt zich thans in de Pierpont Morgan Library te New York.

Het hier volgende lied, een zogenaamde marinha (lied van de zee), is de klacht van een meisje dat de golven vraagt of zij haar geliefde hebben gezien. Men zou kunnen veronderstellen dat haar minnaar een zeeman of een visser is; de tekst deelt het niet mee. Het is in middeleeuwse poëzie niet ongebruikelijk dat een verliefde vrouw iets in de haar omringende natuur, bijvoorbeeld een vogel, om nieuws over haar minnaar vraagt. In dit lied zijn het de golven die zij als vertrouwelingen in haar eenzaamheid ondervraagt. Zee en golven hebben allerlei connotaties, positieve en negatieve. Golven komen van ver, zij hebben veel gezien en meegemaakt. Machtig zijn zij ook: zij kunnen een schip behouden naar de haven dragen, zij kunnen het ook aan stukken slaan. Wat voor bericht brengen zij voor haar met zich mee? De bouw van de strofen, met hun steeds verspringende parallellie, suggereert het ritme van de aanrollende golven. De melodie, hier gereproduceerd in de transcriptie van Manuel Pedro Ferreira, versterkt dit effect. In al zijn eenvoud is dit een lied dat men niet snel vergeet.

[p. 223]

1:	Ondas do mar de Vigo		Golven langs Vigo's kusten,
	se vistes meu amigo?		waar is hij die mij kuste
		e, ai Deus, se verrá cedo?		en, God, wanneer komt hij weer terug?
2:	Ondas do mar levado,		Golven, van ver gekomen,
	se vistes meu amado?		wie heeft van hem vernomen
		e, ai Deus, se verrá cedo?		en, God, wanneer komt hij weer terug?
3:	Se vistes meu amigo,		Zijn er dan geen berichten
	o por que eu sospiro?		van hem die mij doet zuchten?
		e, ai Deus, se verrá cedo?		en, God, wanneer komt hij weer terug?
4:	Se vistes meu amado		Is er niets te vertellen
	por que ei gran coidado?		wat mij gerust kan stellen
		e, ai Deus, se verrá cedo?		en, God, wanneer komt hij weer terug?

Vertaling: Willem Wilmink

Toelichting: W.P. Gerritsen

Editie en vertaling: Frede Jensen: Medieval Galician-Portuguese Poetry. An Anthology (New York/London: Garland Publishing, 1992; Garland Library of Medieval Literature, Vol.87, series A) 206-207. Zie ook: Manuel Pedro Ferreira: O Som de Martin Codax. Sobre a dimensao musical da lírica galego-portuguesa (séculos XII-XIV) (Lisboa: Unisys, 1986) en de monografie van Frede Jensen: The Earliest Portuguese Lyrics (Odense: University Press, 1978) 64-65.