Madoc. Jaargang 1999

[p. 205]

• Marie-José Heijkant
‘Merveille est k'om la mer ne het’
De ambivalente rol van de zee in de liefdesgeschiedenis van Tristan en Isolde

‘Het is een wonder dat men de zee niet haat,’ schrift Thomas in een bewaard gebleven fragment van zijn Tristanverhaal. Of bedoelt hij met ‘la mer’ niet de zee, maar de liefde? Zee en liefde zijn op fascinerende wijze verstrengeld in de Tristanlegende. De zee verbindt de belangrijkste landen van de Keltische legende: Loonnois (Tristans vaderland), Cornwall (rijk van koning Mark), Ierland (Isoldes vaderland), Logres (rijk van koning Artur) en Bretagne (vaderland van Isolde met de witte handen). Maar ook bij de geboorte, de weg naar volwassenheid, de vereniging met en het scheiden van de geliefde speelt de zee een allesbepalende rol. Onophoudelijk is de zee in zicht bij de beproevingen van Tristan, zeevaarder van meet af aan.^1.

1. De Tristanlegende, waarvan de oudste, fragmentarische teksten dateren uit de tweede helft van de twaalfde eeuw, kent twee verschillende versies, namelijk de epische of gewone versie van Béroul, de Folie Tristan van Bern en de Tristrant van Eilhart van Oberg (die het meest overeenkomt met de oorspronkelijke, verloren gegane estoire) en de hoofse versie van Thomas, de Folie Tristan van Oxford, de Tristan und Isolde van Gottfried van Straatsburg, de Noorse Saga, de Middel-Engelse Sir Tristrem en (een deel van) de Italiaanse Tavola Ritonda (Zie Tristan et Yseut. Les premières versions européennes, uitgegeven door C. Marchello-Nizia (Paris 1995); Eilhart von Oberg. Tristrant, uitg. door D. Buschinger (Göppingen 1976); Das Tristan-epos Gottfried von Strassburg mit der Fortsetzung des Ulrich von Türheim, uitg. door W. Spiewok (Berlijn 1989); Tristan and the Round Table. A Translation of La Tavola Ritonda, vertaald door A. Shaver (New York 1983)). De ridderlijke versie van de Roman de Tristan en prose (uitgegeven door R.L. Curtis in 3 delen (München 1963, Leiden 1976 en Cambridge 1985) en door P. Ménard e.a. in 9 delen (Genève 1987-1997)) dateert uit 1230 en werd o.a. in het Italiaans vertaald (Tristano Riccardiano, heruitgave van de editie van E.G. Parodi door M.J. Heijkant (Parma 1991)).

De zeevaartreis in de enfances Tristan

Al in zijn vroegste jeugd wordt Tristan met de zee geconfronteerd. Eilhart laat hem in zijn versie van het verhaal zelfs op volle zee met behulp van de keizersnede geboren worden, nadat zijn moeder bij de bevalling is overleden.^2. Later, als hij volwassen is en als nar vermomd op geheimzinnige wijze antwoordt wanneer men hem naar zijn afkomst vraagt, verwijst Tristan naar deze geboorte op volle zee: ‘Ma mere fu une baleine,/En mer hantat cume sereine.’ (‘Mijn moeder was een walvis; zij leefde in zee als een zeemeermin’).^3.

Het ligt voor de hand om hierin het motief van Jona te herkennen. Na door de bemanning van een schip overboord te zijn gezet, werd deze profeet door een grote vis opgeslokt en drie dagen later weer op het droge uitgespuwd (Jona 2:111). Philippe Walter zocht een gewaagdere oplossing van het raadsel in de mythologische en folkloristische hoek. Volgens hem is er sprake van bloedverwantschap tussen Tristan en de jager Orion, die verwekt is door het sperma van Poseidon. Dat de jonge Tristan er meerdere malen in slaagt om de woelige baren te trotseren, zou hij te danken hebben aan zijn echte moeder, een zeegodin van het type Neptunus.^4. Walter noteert ook een verband met de Keltische hagiografie, waarin de avontuurlijke vaart voorkomt als test van de pasgeboren held. Hij noemt als voorbeeld de heilige Blain, wiens naam associaties oproept met de

2. Eilhart (noot 1), vv. 95-100.

3. Folie d'Oxford (noot 1), vv. 273-274.

4. Philippe Walter, Le gant de verre. Le mythe de Tristan et Yseut, 3 (La Gacilly 1990) 248-252, 260-261 en 266-269.

[p. 206]

‘baleine’ uit het Tristanverhaal van de Folie d'Oxford.^5.

Op weg naar de volwassenheid neemt Tristan de moeilijke hindernis van de zee voor het eerst om het koninkrijk van zijn oom Mark te bereiken, waar hij zijn opleiding tot ridder kan voltooien. Eilhart legt het initiatief voor deze initiatietocht bij Tristans leermeester Gorvenal. In de versie van Thomas daarentegen wordt de kleine wees in zijn vaderland ontvoerd door Noorse kooplieden die uit angst om schipbreuk te lijden de boventallige passagier - net als Jona! - tijdens een storm overboord zetten voor de kust van Cornwall.

De tweede zeereis of navigatio vindt zijn oorsprong in Tristans gevecht met de verschrikkelijke Ierse strijder Morholt (letterlijk vertaald: ‘hij die de zeeën klieft’).^6. Alvorens het onderspit te delven heeft de Ierse strijder zijn tegenstander een vergiftigde, stinkende wond toegebracht, zodat deze zich vertwijfeld terugtrekt in een onderkomen aan zee, ver van de bewoonde wereld. Meer dood dan levend besluit Tristan om zich moederziel alleen, met harp en zwaard, op een stuurloos scheepje over te geven aan de golven van de zee: ‘En mer me mis, la voil murir,/ Tant me parnuat le languir.’ (‘Ik begaf me op zee om daar te sterven, want zo ondraaglijk was mijn lijden.’).^7. Het schip zonder zeil of roeiriemen, een bekend folkloristisch motief uit het Oudierse genre van de immrama, voert de gewonde protagonist vanzelf naar het object van zijn wonderbaarlijke zoektocht: de mooie genezeres Isolde.

De derde zeereis van Tristan heeft als doel een bruid te werven voor koning Mark. Wederom is de zee de held gunstig gezind, of hij nu in Ierland (volgens de metrische versies) of in Logres (volgens de prozaroman) strandt. In beide gevallen verovert hij de hand van Isolde voor zijn oom dankzij een gevecht, waarmee hij haar vader aan zich verplicht, en samen met de prinses vaart hij terug van Ierland naar Cornwall.

5. P. Walter (noot 4), 266-269.

6. Morholt is vermoedelijk een zeemonster van origine. Zie D. J Shirt, ‘A note on the etymology of Le Morholt’, Tristania 1 (1975) 21-28.

7. Folie d'Oxford (noot 1 ), vv. 343-344.

De minnedrank en het schip op zee

De open zee vormt het natuurlijke decor van het schip waarop Tristan en Isolde per vergissing de voor het bruidspaar bestemde liefdesdrank drinken. Vast bestanddeel van de scène is de broeierige sfeer, opgewekt door de windstilte en de hitte van de middag, die de naderende explosie van de begeerte aankondigt. De Tavola Ritonda maakt de zee expliciet mede schuldig aan het opwekken van de dorst van de schepelingen: ‘It was very hot because of the season and the seawater.’^8.

In het fragment van Béroul herinnert Isolde de verbannen Tristan verbitterd aan de aanleiding én de plaats van hun zondeval: ‘Je sui roïne, mais le non/ En ai perdu par la poison/ Que nos beümes en la mer’. (‘Ik ben koningin, maar die titel heb ik verloren vanwege de minnedrank die we op zee hebben gedronken’).^9. Eén van de fragmenten die zijn overgeleverd van de versie van Thomas bevat een passage over de toverdrank. De episode begint op het moment dat Tristan en Isolde elkaar hun liefde verklaren. Isolde onthult haar gevoelens op een verholen manier door het dubbelzinnige woord ‘l'amer’ / ‘la mer’ / ‘amer’, in het midden latend of zij daarmee ‘liefde’, ‘zee’ of ‘bitter’ bedoelt:

8. Tavola Ritonda (noot 1), 79.

9. Béroul (noot 1), vv. 2205-2207.

[p. 207]

1. Isolde en Tristan gaan aan boord. Florence, Biblioteca nazionale, cod. pal. 556 (uit: E.J. Gardner, The Arthurian legend in Italian literature (London/New York, 1930) t.o. 26).

‘Merveille est k'om la mer ne het/ Qui si amer mal en mer set,/ E qui l'anguisse est si amere. [...] Cel mal que je sent/ Est amer, mes ne put nïent:/ Mon quer angoisse e pres le tient./ E tel amer de la mer vient:/ Prist puis que je çäenz entray.’
(‘Het is een wonder dat men de zee/de liefde niet haat, als men zo'n bitter lijden op zee voelt en een angst zo bitter ervaart. [...] Het lijden dat ik voel vervult mij met bitterheid, maar het is geen misselijkheid: het is het hart dat me benauwt en bedrukt. Deze bitterheid/liefde wordt veroorzaakt door de zee/de liefde en is begonnen, nadat ik me heb ingescheept’).^10.

Tristan stelt op zijn beurt onomwonden vast, dat niet zeeziekte, maar liefde de beklemmende gemoedstoestand veroorzaakt.

Aan het slot van zijn verhaal voegt Thomas het begrip dood toe aan deze reeks woorden. In de laatste boodschap van Tristan aan Isolde benadrukt een annominatio, een spelletje met de gelijkluidende woorden ‘amur’/ ‘mer’/ ‘mort’, de onontkoombaarheid van hun gezamenlijke dood:

‘Dites li qu'ore li suvenge [...] Des granz peines e dé triturs,/ E dé joies e dé dusurs/ De nostre amur fine et verai [...] Del beivre qu'ensemble beuimes/ En la mer, quant suppris enfumes/. El beivre fud la nostre mort.’
(‘Zeg haar dat zij zich herinnert de momenten van verdriet en droefenis, maar ook de vreugde en zoetheid van onze ware en oprechte liefde en de liefdesdrank die we samen, per ongeluk, op zee dronken. Die minnedrank bevatte onze dood’).^11.

Ofschoon de auteur van de Tristan en prose meteen al Thanatos aan Eros koppelt, ‘Il ont beü lor destrucion et lor mort’ (‘Zij hebben hun ondergang en dood gedronken’),^12. kennen Tristan en Isolde juist in de prozaroman ook momenten van geluk, waarbij de entourage van de zee de sfeer bepaalt.

10. Fragment Carlisle, vv. 41-43 en 59-63.

11. Fragment Douce, vv. 2640-2649.

12. Curtis (noot 1), II, 65.

Het afgelegen eiland in zee en het nef de joie

De nieuwe dimensie van joie (blijdschap), die zoals Janet Hillier Caulkins heeft aangetoond kenmerkend is voor de Tristan en prose,^13. beïnvloedt het

13. J. Hillier Caulkins, ‘La “joie” de Tristan dans le Tristan en prose: disjonction, invention et jeux de mots’, Romania 106 (1985) 84-101.

[p. 208]

2. Tristan drinkt de liefdsesdrank. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Hs. 2537. Uit: Gabriel Bise, Tristan en Isolde met alle miniaturen uit het middeleeuwse manuscript (Alphen aan den Rijn 1978) 35.

thema van de zee. Vrolijkheid heerst aan boord van het schip waarop Tristan en Isolde naar Cornwall varen. Nadat zij tijdens een spelletje schaak de liefdesdrank hebben gedronken, bedrijven zij vol overgave het spel van de liefde en vergeten alles om hen heen.

De terugkeer tot de rauwe werkelijkheid wordt uitgesteld, want het schip wendt de steven in de richting van een nieuw (ingelast) avontuur. Een stormwind brengt de opvarenden naar een exotisch eiland, waar Tristan de reusachtige heer Brunor in een duel verslaat en Isolde de schoonheidswedstrijd wint van Brunors al even reusachtige echtgenote. De heersende, barbaarse traditie verbiedt de sterkste ridder en de mooiste vrouw om het eiland te verlaten. De gevangenschap in deze andere wereld vormt samen met de liefdesdrank een alibi voor een periode van idyllisch geluk voor Tristan en Isolde, dat in de Tavola Ritonda zelfs wordt bezegeld met een huwelijk. Aan dit paradijselijke bestaan komt pas na drie maanden een einde met de komst van Galehot, die de primitieve gewoonte afschaft, waarna Tristan en Isolde onverwijld koers zetten naar Cornwall.

Naar een soortgelijk avontuur worden Tristan en Isolde gevoerd door het nef de joie, een variant van het motief van de magische boot-zonder-riemen uit het lai Guigemar van Marie de France. Stereotiepe elementen zijn de wonderbaarlijke verschijning van het schip, de bovennatuurlijke maker (Merlijn), de magische zender (de tovenaar Mabon), de afwezigheid van een stuurman en de kostbare uitrusting (het zijden zeil en de lichtgevende karbonkel in de top van de mast). Uniek daarentegen is de inscheping van twee minnaars die ontspannen genieten van een romantische cruise, terwijl zij zich met harp en vedel vermaken:

[p. 209]

‘Terwijl heer Tristan voor haar een lai speelt op zijn harp, valt Isolde in slaap bij de zoete klanken van die melodie. En wanneer Tristan ziet dat zij is ingeslapen, gaat hij naast haar liggen slapen. Zo slapen en rusten zij tot de volgende ochtend de dag aanbreekt, mooi en helder, en het glanzende zonlicht zich over de aarde verspreidt, zowel over zee als over land.’^14.

14. ‘Quant misire Tristan li a harpé. I. lay, ele s'endort en la douçor et en la melodie du son. Et quant misire T. voit qu'ele c'est endormie, il s'endort dejouste lui [.......]; si se dorment et reposent [...] en tel maniere jusques a l'endemain que li jors est venuz biax et clers et que la clarté du soleill se fu espandue par le monde, ausi par la mer con par la terre.’ E. Löseth, Le roman en prose de ‘Tristan’, le Roman de ‘Palamède’ et la ‘Compilation’ de Rusticien de Pise, analyse critique d'après les manuscrits de Paris (Paris 1891) 323-335 (248).

Tristan de bedrieger en de medeplichtige zee

Tristan is in alle teksten behalve een sterke ook een sluwe held. Door toedoen van zijn listigheid slagen de minnaars erin om elkaar aan het hof in het geheim te ontmoeten en aan de doodstraf te ontkomen, nadat zij op heterdaad zijn betrapt. Op weg naar de terechtstelling weet Tristan aan zijn bewakers te ontsnappen door uit het raam te springen van een hoog op een rots gelegen kapel. Aan deze wonderbaarlijke sprong in zee ontleent de plaats sindsdien haar naam ‘Saut Tristan’. Maar hij ontkomt niet alleen doordat hij van nature geweldige sprongen kan maken, een typische eigenschap van Keltische helden, hij kan ook zeer goed zwemmen. Meer dan ‘three leagues’ zwemt hij om een rots midden in de zee te bereiken.^15.

Ook in een beroemde episode in het Tristan-verhaal van Thomas maakt de held handig gebruik van de zee. Een Ierse ridder speelt zo prachtig op zijn vedel dat Mark belooft om hem te geven wat hij maar wil. De muzikant verlangt de koningin als beloning en hij zou haar meteen hebben meegenomen naar Ierland, ware het niet dat de reis vanwege de ongunstige waterstand moet worden uitgesteld. Verkleed als minstreel dient Tristan zich aan bij het aan de kust neergestreken gezelschap. Dankzij zijn prachtige harpspel droogt de diep bedroefde Isolde haar tranen en vergeet haar ontvoerder de tijd en het verloop van het getij, zodat het schip alleen nog bereikt kan worden als men de beschikking heeft over een hoogbenig paard, ein vil hoch ors.^16. De geslepen Tristan stelt voor om Isolde op zijn paard naar de boot te brengen, maar hij neemt zijn rivaal in de maling door zo snel mogelijk met haar weg te galopperen in de richting van het hof.

Jean Scheidegger heeft fijntjes gewezen op de erotische connotaties van eb en vloed in dit verhaal, aangezien de tegengestelde bewegingen van het water overeenkomen met de fluctuaties van Isoldes gevoelens, die haar belager haat en haar redder bemint.^17.

15. Tavola Ritonda (noot 1 ), 107.

16. Gottfried (noot 1), vv. 13364-13371.

17. J.R. Scheidegger, ‘Flux et reflux de la marée et du désir dans le Tristan et Iseut’, in: B. Ribémont (red.), L'eau au Moyen Age. Symboles et usages, Actes du colloque d'Orléans, Mai 1994 (Orléans 1996) 111-131.

De zee en het verlangen op afstand

Wanneer Tristan uiteindelijk door koning Mark wordt verbannen naar een land ‘outre la mer’,^18. lijkt de zee een afdoende middel te zijn om de gelieven te scheiden. De onherroepelijke verwijdering is een vruchtbare voedingsbodem voor wat men in de occitaanse lyriek amor de lohn noemt. Het schip van Tristan wordt vanaf een hoge toren nagestaard door een verscheurde Isolde, wier hart bij Tristan op zee is, ofschoon haar lichaam op het vasteland bij koning Mark is achtergebleven: ‘ich sehe mich dort uf jeme se/ unde bin hie an dem lande./ ich var dort mit Tristande/ unde sitze hie bi Marke’.^19.

Ook Tristan valt het afscheid zwaar. Vanaf het strand van Bretagne tuurt hij

18. Béroul (noot 1), v. 2612.

19. Gottfried (noot 1), vv. 18538-18541.

[p. 210]

3. Tristan drinkt de liefdesdrank. Detail van een minnekistje. Sint-Petersburg, Hermitage. Uit: Xavier von Ertzdorff, Tristan und Isold im Spätmittelalter (Amsterdam 1999) 56).

radeloos naar de overkant, in de richting van Cornwall, ten prooi aan twijfel of hij Isolde ooit nog zal terugzien: ‘Owe, lieb künginne,/ sol ich dich nit me senchen?’.^20. Eenmaal op zee beweent hij zijn bittere lot hevig in een monoloog.^21. Toch werpt het diepe water geen definitieve barrière op, want Tristan keert in diverse vermommingen vaak terug naar Cornwall om Isolde stiekem te treffen.

20. Eilhart (noot 1), vv. 8664-8665.

21. Tristano Riccardiano (noot 1), 226.

Het schip met het witte zeil

De laatste zeereis gaat in tegengestelde richting. Wanneer Isolde zich naar de doodzieke Tristan spoedt, ontpopt de zee zich in de versie van Thomas als een negatieve actant, die een voorspoedige vaart onmogelijk maakt. Eerst kan het schip met het witte zeil, afgesproken teken van Isoldes aanwezigheid, Bretagne niet bereiken vanwege een hevige storm. Daarna zorgt windstilte voor een fataal oponthoud in het zicht van de haven.^22.

In haar interessante, psychoanalytische lezing van deze episode brengt Françoise Barteau samenhang aan tussen de ‘verwarring’ van de zee en de ommekeer van de gebruikelijke rollen van Tristan en Isolde. Het vrouwelijke element zou de gebruikelijke overeenstemming met de dynamiek van de mannelijke zeevaarder missen, hetgeen zich vertaalt in een gebrek aan evenwicht: het noodweer en de windstilte.^23.

Ten einde raad dagdroomt Isolde hoe zij samen met Tristan in zee verdrinkt en hoe een grote vis hen opslokt. In haar fantasie wordt het dier opgevist door een visser, die hun lichamen ontdekt en begraaft. In deze reprise van het complex van Jona ontbreekt het element van de terugkeer naar het leven. Isoldes verlangen om met Tristan eeuwige rust te vinden, eerst provisorisch in de buik

22. Fragment Douce, vv. 3023-3026 (storm), vv. 3140-3141 (windstilte).

23. F. Barteau, Les romans de Tristan et Yseut. Introduction à une lecture plurielle (Paris 1972) 253.

[p. 211]

van het zeemonster, vervolgens definitief in de tombe op aarde, stemt wel overeen met de figuurlijke betekenis van het Jonamotief.

Het gebruik van de kleur van de zeilen als teken van slagen of mislukken van een onderneming is afkomstig uit de legende van Theseus. Zodra Isolde met de witte handen abusievelijk aan haar echtgenoot Tristan overbrieft dat het schip een zwart zeil voert, sterft hij in de overtuiging door zijn geliefde in de steek te zijn gelaten. De blonde Isolde volgt hem op zijn sterfbed in de dood, zodra zij voet aan wal heeft gezet.

Besluit

De zee geldt in de Middeleeuwen als ultieme ruimte van gevaar en is uitermate geschikt om de individuele kwaliteiten van de held op de proef te stellen. Op zijn avontuurlijke zeereizen vaart Tristan dan ook in het kielzog van veel andere Keltische helden. De rol van de zee in de Tristanlegende is complex, omdat zij betrokken is bij diverse gebeurtenissen in het verhaal: de geboorte van de held (Eilhart), de vaart naar Cornwall, de avontuurlijke zoektocht naar genezing, de bruidsqueeste, de liefdesdrank, de terdoodveroordeling, de ballingschap en de dood van de gelieven (Thomas). Zij is niet alleen de macht die Tristan bij Isolde brengt om hen vervolgens weer te scheiden, symbool van leven en dood.^24. De zee is tevens heel verrassend een medeplichtige bij de listen en lagen van de protagonist, die een grote mate van vertrouwdheid met de natuur aan de dag legt.

Ambivalent is de rol van de zee in de cruciale episode van het drama: de openbaring en consumatie van de onweerstaanbare hartstocht, gesitueerd op het zoute water. De zee is instrument van het noodlot en wordt in één adem genoemd met de magische liefdesdrank. Tristan en Isolde ervaren hun overspelige, zondige liefde als een bitter gevoel, dat zij in verband brengen met het zilte nat. Aan de andere kant stelt de oneindige waterplas de minnaars in staat om ongestoord te genieten van de zinnelijke geslachtsgemeenschap en om hun behoefte aan persoonlijk geluk te bevredigen, geïsoleerd als ze zijn van de rest van de wereld. De zee vormt zo de tegenpool van het hof, waar de subversieve liefde tussen de ridder en de koningin, die indruist tegen de christelijke en feodale maatschappelijke orde, in geen enkel opzicht wordt getolereerd.

24. Zie E. Baumgartner, Tristan et Iseut. De la légende au récits en vers (Paris 1987) 92-93 en het lemma ‘Mer’ in het Repertorium van de uitgave van C. Marchello-Nizia.