Logo DBNL
Madoc. Jaargang 1999 (1999)

Madoc. Jaargang 1999

(1999)– [tijdschrift] Madoc–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De multimediëvist

Twee kathedralen op cd-rom

Kort na elkaar verschenen twee cd-roms over twee middeleeuwse kathedralen die (kunst)historisch veel met elkaar te maken hebben: de Utrechtse en Keulse Dom.1. Een vergelijking tussen de twee cd-roms laat zien wat er zoal mogelijk is op dit gebied, welke keuzes de samenstellers gemaakt hebben, maar ook dat er nog wel wat te wensen over blijft bij publicaties in dit nieuwe medium.2.

De Utrechtse Cd-Dom (uitgebracht onder de noemer Reconstructies in Europa) biedt een overzicht van 1750 jaar geschiedenis en kunst op en rond het Utrechtse Domplein. Bij het opstarten bestaat er de keuze tussen een bezoek aan het huidige Domplein, een historisch overzicht en de bibliotheek. Het bezoek aan het huidige Domplein valt tegen. Op een plattegrond kun je een te beperkt aantal posities aanklikken waar je dan virtueel naar toe wordt verplaatst. Aardig is dat je het beeld kunt draaien, op sommige plaatsen zelfs 360°, maar hoogst irritant is dat je op die punten niet omhoog kunt kijken. Zo kun je in het koor van de kerk helemaal rondkijken, maar niet omhoog; de hoge vensters van het koor zijn niet te zien. En tegenover het koor zie je bij het onderschrift ‘Transept met orgel van de firma Bätz uit 1831’ in plaats van het orgel vooral de banken die er onder staan. Om deze onvolkomenheid op te vangen kan op twee plaatsen alleen maar omhoog gekeken worden: binnen in het transept en buiten tussen Dom en Domtoren. Maar op deze posities voel je je eerder zoals in een kermisattractie van zo'n hoog heen en weer slingerend piratenschip; en je krijgt de aanvechting om je beeldscherm even op z'n kant te zetten, omdat de Domtoren er niet staand, maar liggend op verschijnt! Doordat blijkbaar per se van moderne technieken gebruik gemaakt moest worden, zijn geen ‘onbeweeglijke’ foto's opgenomen en dat is jammer. Hoe kun je nu een rondgang door de huidige Dom aanbieden zonder een blik op de hogere gedeelten van het koor (binnen en buiten)?

Dat dit anders kan bewijst de Keulse cd-rom, waar je je op verschillende niveaus in, onder en om de kerk kunt voortbewegen, ronddraaien, in- en uitzoomen. Bij iedere positie in de Keulse Dom (er zijn veel meer mogelijkheden dan in Utrecht) volgt ook een toelichting. Als je echter ver inzoomt, wordt helaas wel duidelijk dat de resolutie van de afbeeldingen niet fijn genoeg is voor deze toepassing: het beeld vervaagt sterk.

In tegenstelling tot de chronologisch opgezette Cd-Dom is de hoofdstructuur van de duidelijk voor een breed publiek bestemde Keulse cd-rom thematisch: je kunt kiezen voor een virtuele rondgang, geschiedenis, rondom de Dom, de bedevaart, architectuur, bouwloge (Dombauhütte) of symbolen. Binnen deze thema's kun je verder klikken naar deelthema's en details. Ieder thema biedt vele fraaie illustraties en ook enkele video-fragmenten. Op sommige plaatsen kun je op speel-

se wijze zelf actie ondernemen, zoals een grote steen met een hijskraan omhoog halen. Soms is de verdeling wat onevenwichtig: het gedeelte over symbolen is armoedig en had in de huidige vorm beter weggelaten of geïntegreerd kunnen worden in de woordenlijst. Het uitgebreide gedeelte over de Dombauhütte is zeer interessant, zowel wat betreft de informatie over de middeleeuwse bouwpraktijk, de negentiende-eeuwse voltooiing, als over de hedendaagse restauratieproblematiek. De Keulse cd-rom gaat dan ook niet alleen over de kunst en geschiedenis van een kathedraal, maar ook over het leven in en rond deze kathedraal anno 1998.

De Cd-Dom gaat eigenlijk alleen over de geschiedenis en kunst van het Domplein. Het meest tot de verbeelding sprekende deel is daarbij de driedimensionale reconstructie van het Domplein-complex die je door de eeuwen heen kunt bekijken. De verschillende gebouwen kun je laten ronddraaien. Via de jaartallen van de tijdbalk onderin beeld kun je naar één van de representatieve momenten in de geschiedenis van het Domplein springen. Via trefwoorden kun je verder klikken naar uitgebreide en rijk geïllustreerde detailinformatie en een gesproken toelichting. Een aardig idee dat voor levendigheid zorgt, is dat een aantal van deze toelichtingen is ingesproken door wetenschappers die zich met het Domplein hebben beziggehouden.

Bij het opstarten van de beide cd-roms blijkt al direct een belangrijk verschil: is de vormgeving van de Cd-Dom strak en sober, waarbij voor een donkere achtergrond is gekozen waarin de objecten oplichten, de Keulse cd-rom is daarentegen vrolijk, kleurig en nogal druk van opzet. De tekeningetjes van de openingsschermen van de verschillende thema's zijn ronduit kinderlijk en kunnen gemakkelijk de indruk kunnen wekken dat de inhoud voor een gevorderd publiek oninteressant zou zijn. De Cd-Dom is over het algemeen gebruiksvriendelijker, al is het een groot gemis dat er nergens een inhoudsopgave is te vinden. Dat maakt het zoeken van bepaalde gegevens of foto's soms tot een doolhof. In ‘Keulen’ moet je door her en der klikken wijs zien te worden hoe het eigenlijk werkt en soms duurt dat wel even. Er is echter wel een index te raadplegen door te klikken op de immer aanwezige domsuppoost (wie ooit in Keulen is geweest kent ze wel, die wat norse lieden die in lange rood-zwarte gewaden met grote offerblokken voor hun buik bij de ingangen staan). Een alfabetische index of intern zoekprogrammaatje ontbreekt op beide cd-roms.

Een van de aardige mogelijkheden van een cd-rom is dat je via dwarsverwijzingen heel makkelijk kunt doorklikken naar andere gedeeltes. Op de Cd-Dom wordt hiervan niet voldoende gebruik gemaakt. De structuur blijft sterk vertakt. De Keulse cd-rom daarentegen biedt meer mogelijkheden en heeft ook een lange reeks met soms tamelijk uitgebreide biografieën van alle belangrijke aartsbisschoppen. Ook is veel aandacht besteed aan het meubilair in de kathedraal. Iets vergelijkbaars zou in ‘Utrecht’ niet misstaan hebben.

Op beide cd-roms komen muziekfragmenten voor en hier wint ‘Utrecht’ het glansrijk van ‘Keulen’. De Cd-Dom heeft een reeks fraaie muziekfragmenten met toelichting, maar waarom is bij de vocale stukken alleen de Nederlandse vertaling opgenomen? En bij het ‘Kyrie’ uit de mis l'Homme armé van Dufay zal een argeloze luisteraar tevergeefs wachten op de afgedrukte tekst van het anonieme lied l'Homme armé! ‘Keulen’ maakt allerlei geluidjes bij de verschillende hande-

lingen; die kun je echter uitzetten als ze te irritant worden.

De Keulse cd-rom is samengesteld door de medewerkers van de Keulse Dombauverwaltung, de instelling die thans verantwoordelijk is voor het onderhoud, de restauratie en het wetenschappelijk onderzoek naar de Dom en al haar kunstschatten. In z'n soort is het een uniek instituut met in totaal een kleine honderd werknemers. De eenheid die de inhoud van deze cd-rom kenmerkt is ongetwijfeld te danken aan het feit dat één wetenschappelijk instituut de eindverantwoording voor de inhoud had.

De Utrechtse Cd-Dom is gemaakt door enkele samenstellers op basis van gegevens aangeleverd door en interviews met de vele onderzoekers die zich in de afgelopen jaren met het Domplein hebben beziggehouden. Wie ook maar iets van die discussie heeft meegekregen, weet dat die vaak een sterk polemisch karakter heeft, waarbij vele elkaar uitsluitende standpunten met verve worden verdedigd zonder dat er sprake is van een ècht open debat. Het is dan ook een waar huzarenstukje dat het de samenstellers gelukt is om materiaal van zo goed als alle protagonisten op te nemen. Of we daar blij mee moeten zijn is echter de vraag. Het gevolg is namelijk dat er op een aantal punten geen coherent beeld wordt gegeven en dat er discrepantie is tussen het op de verschillende plaatsen gepresenteerde materiaal, of tussen de tekst enerzijds en de driedimensionale reconstructies anderzijds. Duidelijk is ook dat de samenstellers sommige heikele punten hebben proberen te omzeilen: zo kan het niet toevallig zijn dat er tussen 250 en 800 geen momentopname van het Domplein gekozen is, terwijl de cd-rom in de najaarscatalogus van Spectrum software nog was aangekondigd als Het Domplein van 695 tot heden. Het is nu juist op deze vroege periode dat zich een belangrijk deel van de polemiek toespitst.

De grote diversiteit aan opvattingen in de vele recente publicaties over de vroege geschiedenis van het Domplein heeft de samenstellers parten gespeeld. Dat wordt vooral duidelijk in het met ‘bibliotheek’ aangeduide gedeelte, dat zeer ambitieus is opgezet, maar te rafelig is afgewerkt. In de ‘bibliotheek’ is er per ‘momentopname’ een hoeveelheid achtergrondinformatie beschikbaar. Zeer belangrijk en vrij compleet zijn de literatuuroverzichten.3. Minder gelukkig is de keuze om van de diverse wetenschappers die zich met het Domplein hebben bezig gehouden een artikel of een boekhoofdstuk uit een bestaande publicatie op te nemen. Zo is het vijfde hoofdstuk uit het boek van R.J. Stöver over de Sint-Salvatorkerk opgenomen.4. Maar noten, literatuur, en, veel erger, foto's en reconstructietekeningen ontbreken, waardoor de uit z'n samenhang gehaalde tekst op onderdelen nauwelijks te volgen is en je het boek alsnog zelf ter hand moet nemen. Juist op een cd-rom zouden noten op subtiele wijze verstopt kunnen worden, zodat zij alleen zichtbaar worden voor de lezer die er behoefte aan heeft. Essentiële onderdelen van een kunsthistorisch betoog als foto's en tekeningen mag je niet zomaar weglaten. Deze tekst van tientallen pagina's, en dat geldt ook voor enkele andere ‘artikelen’, is bovendien veel te lang om op beeldscherm te lezen. Een beredeneerde literatuurverwijzing of eventueel een samenvatting zou hier hebben volstaan. Op de Keulse cd-rom zijn overigens in het geheel geen literatuurverwijzingen.

Een ander probleem bij de Cd-Dom doet zich voor bij de verantwoording. Het is niet duidelijk wie er precies verantwoordelijk zijn voor de getoonde recon-

structies. Dat is jammer, want de keuze om het exterieur van de vroege bebouwing op het Domplein volledig te reconstrueren is gewaagd en niet zonder risico. De bronnen zijn immers schaars en voor meerdere uitleg vatbaar. De compleetheid van de reconstructies wekt echter de indruk dat er veel meer bekend is over de voor-gotische bebouwing op het Domplein dan werkelijk het geval is. Bij geen van de reconstructies wordt duidelijk gemaakt welke bouwdelen en -vormen nu nog bestaan, met grote mate van zekerheid gereconstrueerd kunnen worden, op een waarschijnlijke hypothese berusten of slechts pure speculatie zijn. Daarom is het des te spijtiger dat bronvermelding ontbreekt en dat ook onduidelijk is welke auteur(s) verantwoordelijk zijn voor de diverse reconstructies. Waarom is er niet voor gekozen om bij de diverse reconstructies via een extra niveau de archeologische bronnen weer te geven?

Dit probleem wordt bijvoorbeeld duidelijk bij de gepresenteerde reconstructie van de Dom van bisschop Adalbold († 1026). De gepresenteerde tekst uit 1988 is van de Utrechtse stadsarcheoloog Tarquinius Hoekstra. Maar het is voor de lezer absoluut niet te volgen wie en hoe op basis van de daar vermelde schaarse gegevens is gekomen tot de zeer complete en daardoor suggestieve reconstructie. Let wel, reconstructiepogingen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het kunsthistorische en archeologische debat, maar het moet wel duidelijk blijven op welke bronnen de hypothesen gebaseerd zijn om ze op hun juiste waarde te kunnen beoordelen.

Zeer teleurstellend op de Cd-Dom is de verklarende woordenlijst die nogal eens tekort schiet. Dat leidt voor de leek tot verwarring en voor de beter ingevoerde tot ergernis. Zo vermeldt het veld ‘bisschop’ de korte tekst ‘Priester van hoge rang, veelal belast met het bestuur van een bisdom.’ Dat is toch wel erg mager. In de Klassieke Oudheid is een atrium inderdaad een binnenhof, maar de omschrijving ‘Romeins binnenhof’ is weinig adequaat voor de ruimte die zich eertijds voor de Utrechtse kathedraal bevond. En zo zijn er vele voorbeelden te geven waar definities onjuist, verdraaid of te beperkt zijn gegeven. Dat dit onderdeel in haast moet zijn afgewerkt, blijkt ook uit het meermaals voorkomen van opmaak- en spelfouten. De Keulse cd-rom daarentegen heeft een zeer uitgebreide woordenlijst met over het algemeen heldere en adequate uitleg.

Van beide cd-roms moet gezegd worden dat ze een schat aan materiaal ontsluiten met veel foto's van goede kwaliteit. Inhoudelijk is de Keulse cd-rom veel completer en coherenter en, ondanks het feit dat die duidelijk op een breed publiek gericht is, ook voor de meer gevorderde op het gebied van de middeleeuwse architectuurgeschiedenis interessant. De Cd-Dom is aantrekkelijk door z'n vormgeving en de fraaie (hoewel soms suggestieve) reconstructies, maar heeft te lijden onder de ongelijke kwaliteit en gebrek aan aandacht voor de begeleidende teksten. Aan publicaties op cd-rom moeten dezelfde eisen gesteld worden als aan een boek of tijdschrift. Het toepassen van soms zeer interessante multimediale toepassingen mag niet leiden tot verwaarlozing van de inhoud. In de discussie over de vroege geschiedenis van het Domplein kan er beter gebruik gemaakt worden van de conventionele gedrukte teksten van de diverse wetenschappers.

 

Jeroen Westerman


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs