Logo DBNL
Madoc. Jaargang 1999 (1999)

Madoc. Jaargang 1999

(1999)– [tijdschrift] Madoc–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

• Mariëlle Hageman
De advocaat en het varken*
Een film over dierenprocessen in de Middeleeuwen

De film begint. Een man en een ezelin staan op het schavot, de strop al om hun nek. Ze worden beschuldigd van ontucht, zo wordt aangekondigd. Nog net op tijd baant een redder in de nood zich een weg door de menigte die is toegestroomd om de terechtstelling te aanschouwen. Het is de pastoor die getuigt dat hij de ezelin goed kent en dat zij zich nooit vrijwillig aan de man gegeven zou hebben. Er moet sprake zijn van verkrachting. Hierop wordt de ezelin bevrijd. De man wordt opgehangen.

 

Een tekst verkondigt vervolgens dat het verhaal van de film The Hour of the Pig, een Engels-Frans samenwerkingsverband uit 1993 onder regie van Leslie Megahey, gebaseerd is op ware gebeurtenissen: ‘Dieren waren in het middeleeuwse Frankrijk onderworpen aan dezelfde rechtsprocessen als mensen, inclusief rechtszaken.’ Dit gegeven vormt de basis voor het verhaal van de film, dat zich afspeelt in de vijftiende eeuw. Vooral huisdieren, zoals honden, runderen en varkens, konden in die tijd aangeklaagd worden wegens misdaden - meestal ging het om moord - en na een proces en een rechtmatige veroordeling opgehangen, gewurgd, levend begraven, verbrand, onthoofd of verdronken worden. Hoewel er vermoedelijk al in de klassieke oudheid dierenprocessen plaatsvonden - Plato noemt ze - en ook de bijbel1. vermeldt dat een rund dat een mens gedood heeft gestenigd moet worden, zijn er uit de vroege Middeleeuwen geen voorbeelden van dierenprocessen bekend.2. Vanaf de dertiende eeuw begon deze praktijk zich vanuit het noorden en oosten van Frankrijk te verspreiden over de Lage Landen, Duitsland en Italië. De gloriejaren van het dierenproces vielen in de vijftiende tot en met de achttiende eeuw, terwijl ze tot in de negentiende eeuw nog sporadisch voorkwamen.3. Nog geen jaar geleden werd zelfs in Schotland een hond voor het gerecht gedaagd - en vrijgesproken. De eerste vermelding van een proces tegen een dier dateert echter al uit 1266: in Fontenay-aux-Roses werd toen een varken terechtgesteld.4.

De film

In de film The Hour of the Pig staat een rechtszaak tegen een varken centraal. Na de redding van de eerder vermelde ezelin zien we hoe de Parijse advocaat maître Richard Courtois arriveert in Abbeville, waar hij is aangesteld als verdediger van de staat. Al gauw ontdekt hij dat de rechtspraktijk op het platteland nogal verschilt van die in de stad. Courtois krijgt plotseling te maken met processen waarbij op allerlei wijzen dieren betrokken zijn. Zo verdedigt hij in één van zijn eerste zaken een vrouw die van hekserij beschuldigd wordt. Zij zou onder andere een man vermoord hebben door hem door ratten te laten bijten. Courtois laat de ratten oproepen als getuigen. Wanneer zij niet vrijwillig voor de rechtbank verschijnen, beroept hij zich op een wet die stelt dat getuigenis geweigerd mag worden als dat gevaar voor eigen leven met zich mee zou brengen. Met alle honden en katten in de omgeving van het gerechtsgebouw hebben de ratten het recht om weg te blijven. Dit deel van de aanklacht komt te vervallen. Niet veel later is de advocaat toeschouwer wanneer de plaatselijke pastoor onder bezweringen ongedierte uit een bron verjaagt.

Kort na Courtois' aankomst in het dorp beginnen de verwikkelingen rondom zijn grootste zaak. Een joods jongetje wordt vermoord aangetroffen. Drie getuigen verklaren dat ze een varken met een zwarte vlek op zijn snuit van de plaats van de misdaad hebben zien wegrennen. Courtois krijgt de opdracht het beest te verdedigen. Hij weigert aanvankelijk, maar nadat zowel een mooie vrouw uit een rondtrekkende groep Egyptenaren, aan wie het varken toebehoorde, als de heer van de plaats, Jean d'Auferre, druk op hem hebben uitgeoefend, neemt hij de taak toch op zich. De rechtszaak wordt door de heer zelf voorgezeten. De aanklacht tegen het varken luidt dat hij het kind vermoord heeft en er bovendien van gegeten heeft, hoewel het vrijdag was, een dag waarop geen vlees gegeten mag worden. Nog tijdens het proces wordt het lichaam van een tweede joodse jongen gevonden, die al enige tijd vermist werd. Courtois ontdekt uiteindelijk dat niet het varken, maar de zoon van de heer de moorden gepleegd heeft. Jean d'Auferre heeft de jongen inmiddels echter naar Engeland gestuurd en Courtois kan diens schuld niet bewijzen. Hij is gedwongen het spel mee te spelen en de rechtszaak door te zetten. Bezweken voor de charmes van de Egyptische, haalt hij een truc uit om haar haar eigen varken terug te bezorgen. Hij laat een identiek varken opdraven, dat volgens getuigenis van de eigenaar, een tevreden cliënt van de advocaat, al heel wat kwaadaardigs op zijn kerfstok heeft en bovendien op de dag van de moord vermist werd. Het beest ‘bekent’, na door zijn baas met een stok geprikt te zijn, luidkeels zijn misdaad. Het eerste varken wordt daarop vrijgesproken en teruggegeven aan de Egyptenaren. Het tweede varken wordt ter dood veroordeeld. Op deze bedrieglijke manier is de orde hersteld - volgens de heer Jean d'Auferre het hoogste doel van de rechtspraak. Courtois keert echter gedesillusioneerd terug naar Parijs, juist voordat de Zwarte Dood Abbeville bereikt.

Middeleeuwse varkensprocessen

Richard Courtois is verbaasd als hij in de rechtszaal met een dier geconfronteerd wordt. Toch waren dierenprocessen in de late Middeleeuwen niet



illustratie
1. Varkens bij de eikeloogst. De maand november uit de kalender van de Très Riches Heures du Duc de Berry, ca. 1410, Musée Condé, Chantilly. Uit: Les Très Riches Heures du Duc de Berry, Introduction and Legends by Jean Longnon and Raymond Cazelles. Preface by Millard Meiss (London 1993) plate 12.


ongewoon. De film is gebaseerd op historisch correcte gegevens. Hoewel niet één specifiek geval model gestaan lijkt te hebben voor het verhaal, zijn elementen uit verschillende gedocumenteerde middeleeuwse dierenprocessen in de film verwerkt.

Studies naar dierenprocessen en -straffen onderscheiden drie verschillende typen. Ten eerste kan er een tweedeling gemaakt worden tussen het wereldlijke en het kerkelijke proces tegen dieren. In processen voor een wereldlijke rechtbank werden gewoonlijk huisdieren berecht die een mens dodelijk verwond hadden. De straf werd voltrokken door een beul. Het kerkelijke proces werd gebruikt om op te treden tegen grote groepen dieren, meestal ongedierte zoals insecten. De beesten konden op spirituele wijze gestraft worden door gebeden en bezweringen of op gerechtelijke wijze verbannen worden. Ook in The Hour of the Pig vinden we een voorbeeld hiervan terug, namelijk de priester die met zijn bezweringen ongedierte uit een bron verdrijft. Tenslotte kon een beest ook op rituele wijze gestraft worden, bijvoorbeeld opgehangen of verdronken, samen met een mens met wie hij de misdaad gepleegd zou hebben.5. Een voorbeeld daarvan is de ophanging van de ezelin waarmee de film begint. Ook heksen werden ervan beschuldigd met beesten te werken. Over het algemeen werden de dieren gezien als objecten van magische praktijken, niet als deelnemers. Dit komt in de film terug bij het proces tegen de heks. De geschiedenis van het dierenproces vertoont overigens opvallende overeenkomsten met die van de heksenvervolging; de twee ontwikkelingen vertonen dezelfde mengelmoes van volksgeloof en geleerde wetenswaardigheden.6. De verschillende vormen van dierbestraffing die in de Middeleeuwen voorkwamen, zijn zo in de film vertegenwoordigd.

Ook het feit dat er voor de belangrijkste zaak in de film gekozen is voor een proces tegen een varken valt te verklaren uit de historische werkelijkheid. Hoewel tevens tegen andere beesten, zoals honden, hanen en - vooral in de Nederlanden - runderen, rechtszaken werden aangespannen, kwamen processen tegen varkens in Frankrijk het meeste voor. Varkens schijnen verantwoordelijk geweest te zijn voor de dood van heel wat kleine kinderen. In 1386 werd in Falaise een driejarige zeug opgehangen, omdat zij een beet uit het gezicht van een drie maanden oud kind, dat in de wieg lag, genomen had, waarna het kind overleden was. Acht jaar later, in 1394, werd in Mortain een varken, dat een kind gedood had, door de lieutenant du bailli tot de strop veroordeeld. Om het vonnis te voltrekken moest er een beul uit Avranches gehaald worden, aangezien Mortain geen eigen beul had. De beul ontving 50 souls tournois voor zijn inspanningen. Er is, uit latere tijd, een geval bekend van een misdadig varken met een zwarte snuit, zoals in de film. In maart 1567 werd in Saint-Nicolas-d'Acy een varken met een zwarte snuit (‘museau noire’) veroordeeld voor de moord op een meisje van vier maanden, ‘trouvée avoir esté mangée et devorée en la tête, main senestre et au dessus de la mamelle dextre’. Alle dierenbezitters worden gewaarschuwd hun beesten niet zo vrij rond te laten lopen en de zeug wordt opgehangen aan een boom langs de openbare weg. Hoewel er verschillende straffen voor zwijnen bestonden, was ophanging de meest toegepaste.7.

Uit Abbeville, de plaats waar The Hour of the Pig zich afspeelt, zijn minstens twee gevallen bekend van processen tegen varkens die eindigden aan de galg,



illustratie
2. Een kind aangevallen door een wild beest. Simone Martini, altaarstuk (detail), ca. 1328, Pinacoteca, Siena. Uit: Piero Torriti, Simone Martini, Art e Dossier nr. 56 (Firenze 1991) 3.


hoewel geen van beide exact met het verhaal van de film overeenkomt. In 1378 werd een varken opgepakt voor de moord op een jongen en na een rechtszaak veroordeeld tot ophanging aan zijn achterpoten. Tijdens een eerdere ophanging van een varken, in 1323, had men zelfs plechtig de kerkklokken geluid.8.

De ernst en zorgvuldigheid waarmee het varken gerechtelijk vervolgd wordt, alsof het om een mens ging, wekt in de film Courtois' verwondering. Een verslag van een rechtszaak tegen een jong varken voor het gerecht van Laon uit 1494 maakt duidelijk dat men bij dierenprocessen inderdaad grondig en ordelijk te werk ging. Het beest was te Clermont-les-Montcornet een huis binnengedrongen en had een kind gedood. Nadat de procureur de aanklacht uitvoerig gepresenteerd had, legden de ouders van het kind en verscheidene dorpsbewoners onder ede getuigenis af van de noodlottige gebeurtenissen. Het gerecht sprak vervolgens zijn afschuw over de misdaad uit en het varken, dat in de abdij gevangen zat, werd ter dood veroordeeld. Het beest moest door een beul opgehangen worden.

Het varken liep dus niet vrij rond, in afwachting van de uitkomst van de rechtszaak, maar werd net als een menselijke misdadiger achter tralies gezet. In The Hour of the Pig zien we de verwondering op het gezicht van Richard Courtois als hij bij een bezoek aan een cliënt in de gevangenis ook een varken in een cel aantreft. Mede door het verblijf in de gevangenis konden de kosten van een dierenproces, en de daarop over het algemeen volgende terechtstelling,9. hoog oplopen, zoals blijkt uit een kostenberekening uit 1403 van de lieutenant du bailly van Meulan, aangaande een rechtszaak tegen een varken dat een klein kind gedood had en daarvoor ter dood veroordeeld werd. Niet alleen moest de beul betaald worden, en zijn reis van Parijs naar het 45 kilometer verderop gelegen Meulan, maar ook moest geld uitgetrokken worden voor het touw waarmee het

beest werd opgehangen en niet te vergeten voor zijn verblijf in de gevangenis. Nadere informatie vinden we in een bericht van de gevangenbewaarder van de koninklijke gevangenis te Pont-de-l'Arche. Op 21 juni 1408 werd een varken, wederom verdacht van de moord op een klein kind, bij de gevangenis afgeleverd. Op 13 juli veroordeelden de bailli van Rouen en de raad van Pont-de-l'Arche hem tot de strop. De executie vond plaats op 17 juli. Voor het verblijf van het varken in de gevangenis rekent de cipier 2 derniers tournois per dag. Hij ontvangt van het gerecht 19 sous 6 derniers, waarvan na aftrek van kost en inwoning van het varken 10 derniers overbleef voor het vervaardigen van de strop.10.

Een primitieve middeleeuwse rechtspraktijk?

Richard Courtois lijkt in The Hour of the Pig met zijn verbaasde en spottende houding de ‘rationele’ twintigste-eeuwse visie op de ‘primitieve middeleeuwse’ dierenprocessen te vertegenwoordigen. Ook in de Middeleeuwen waren er echter mensen die hun vraagtekens bij deze praktijk plaatsten. Op basis van de bijbel werd de mens binnen de geleerde traditie in de Middeleeuwen beschouwd als het enige wezen dat geschapen was naar Gods beeld en gelijkenis, de enige met een ziel, in staat tot rede en strevend naar heil en een leven in het hiernamaals. Binnen deze visie was het onmogelijk dat een beest op dezelfde wijze als een mens behandeld zou worden. Toch is dat precies wat er gebeurde in de dierenprocessen. Deze personificatie van het beest paste binnen de belangrijke traditie van verhalen over dieren, die gevuld waren met antropomorfe elementen. In weerwil van de opvattingen van geleerden schreven grote groepen mensen in de late Middeleeuwen en het begin van de moderne tijd menselijke kenmerken als rede en wil aan dieren toe. In de dertiende eeuw bestreed Philippe de Beaumanoir deze opvattingen in zijn Coutumes de Beauvaisis, waarin hij stelde dat het dierenproces juridisch gezien totaal betekenisloos is, aangezien bij een misdaad intentie verondersteld wordt, terwijl beesten noch kennis van goed en kwaad, noch kwaadaardige bedoelingen bezitten. Zij kunnen daardoor niet verantwoordelijk gehouden worden voor hun daden. Hij veroordeelde het instandhouden van de dierenprocessen als zakkenvullerij van de seigneuriale autoriteiten, voor wie de rechtszaken een bron van inkomsten waren. Thomas van Aquino benadrukte niet zozeer het ontbreken van intentie, als de afwezigheid van ratio, de kenmerkende eigenschap van de mens, in dieren. Hierdoor kunnen dieren geen schuld voelen over hun daden en daarom kunnen zij niet bestraft worden. Vanuit theologisch oogpunt voegde hij er bovendien aan toe dat de dieren door God geschapen zijn en zijn wil vervullen door hun daden. Hen vervloeken was niet alleen nutteloos, maar bovendien godslasterlijk. Mocht een schadelijk dier optreden als instrument van de duivel, dan moest de duivel verantwoordelijk gehouden worden, niet zijn willoze werktuig.11.

Deze middeleeuwse geleerde opinie over de dierenprocessen werd in de negentiende eeuw uit het oog verloren. De dierenprocessen werden beschouwd als algemeen aanvaard onderdeel van een primitief, irrationeel en bijgelovig verleden.12. Als één van die merkwaardige verschijnselen die de Middeleeuwen hun reputatie van vreemd, magisch en kinderlijk geven, hebben dierenproces-

sen auteurs vanaf de negentiende eeuw regelmatig geïnspireerd. Een voorbeeld vinden we in het boekje De hond aan de galg van dr. J.M. Fuchs, verschenen in 1957, waarin de auteur op verwonderde toon verhaalt van Nederlandse processen tegen dieren en van de ‘slechte’ hond Provetie, die in 1595 te Leiden ter dood veroordeeld werd: ‘Een hond ter dood veroordeeld? Inderdaad. In de loop van verschillende eeuwen zijn in Europa heel wat processen gevoerd tegen dieren, die dikwijls uitliepen op een terechtstelling. Men kan verhalen lezen over opgehangen zeugen, onthoofde hanen, terechtgestelde borsteldieren. In ons land hebben zeker vijf van deze processen plaats gehad, waarbij geëxecuteerd werden onze hond Provetie, een koebeest in Arnhem en drie stieren, namelijk te Middelburg, Zwolle en Baardwijk.’13.

Julian Barnes wijdde tien jaar geleden in zijn roman Een geschiedenis van de wereld in 10 1/2 hoofdstuk een kapittel genaamd ‘De godsdienstoorlogen’ aan de rechtszaak die de inwoners van Mamirolle aanspanden tegen de houtwormen die een poot van de bisschopszetel zo vernield hadden dat deze, tijdens het jaarlijkse bezoek van de bisschop van Besançon, afbrak. Hierdoor viel de bisschop zodanig dat hij ‘zijn hoofd stootte aan de trede voor het altaar en tegen zijn wil in een toestand van imbeciliteit werd geslingerd.’14.

Lachwekkend als deze voorbeelden zijn, ze kunnen niet zonder kanttekening dienen als voorbeeld van een primitieve middeleeuwse praktijk. Ten eerste kan de bloeiperiode van de dierenprocessen als bezwaar aangevoerd worden: zij ontstonden in de late Middeleeuwen en bereikten hun grootste verbreiding in de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw, een tijd die juist bekend staat om de opkomst van de rede. Ten tweede is duidelijk dat het dierenproces niet klakkeloos door iedere middeleeuwer aanvaard werd. Dierenprocessen namen een plaats in tussen het geleerde recht en de volkscultuur. Aan de ene kant werden de beesten berecht in officiële gerechtshoven, door bevoegde magistraten, volgens algemeen aanvaarde wetten. Aan de andere kant maakten zij deel uit van het gewoonterecht en dankten zij hun bestaan deels aan volkstradities en -invloeden. De geschiedenis van het dierenproces illustreert de voortdurende interactie tussen populaire en geleerde elementen in de rechtspraktijk.15.

In The Hour of the Pig is het ook het vreemde, irrationele aspect van de Middeleeuwen dat benadrukt wordt. Niet alleen dieren, maar ook heksen, een mysterieuze troep rondtrekkende Egyptenaren en verdachte bijeenkomsten van vermoedelijk Katharen in een duister kasteel passeren de revue. Maar bovenal stapelt de film het ene voorbeeld van dieren in de rechtspraak op het andere. Hoewel The Hour of the Pig eindigt met de verklaring dat er ruim negentig gevallen van processen tegen dieren gedocumenteerd zijn in Franse archieven voor de periode 1403-1596 - negentig gevallen op een periode van bijna tweehonderd jaar - wekt de film de indruk dat een gemiddelde middeleeuwse advocaat in de rechtszaal met grote regelmaat oog in oog kwam te staan met een dier. De middeleeuwse rechtspraktijk lijkt voornamelijk te bestaan uit in onze ogen bizarre zaken. Dat beeld klopt natuurlijk niet. Met deze gedachte in het achterhoofd, geeft de film echter, naast een spannend verhaal en mooie beelden met prachtige vijftiende-eeuwse kostuums en settings, een mooi overzicht van de verschillende wijzen waarop een dier in de rechtszaal verzeild kon raken.

The Hour of the Pig is gebaseerd op historische gevallen en presenteert in ruim anderhalf uur een indrukwekkende parade van de beroemdste voorbeelden van dieren in de middeleeuwse rechtspraak.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs