Madoc. Jaargang 1999

[p. 139]

Harba lori fa (afl. 4)

Dit is de vierde aflevering in een kleine serie voorpublicaties uit een boek over middeleeuwse lyriek, waaraan de dichter Willem Wilmink en de Utrechtse hoogleraar middeleeuwse letterkunde W.P. Gerritsen gezamenlijk werken. Het boek zal teksten en vertalingen bevatten uit de voornaamste lyrische tradities van het middeleeuwse West-Europa. Nadat in deze reeks de Middelengelse, de Mediolatijnse en de Occitaanse lyriek elk met een lied aan de beurt zijn gekomen, volgt hier een dagelied van de Duitse Minnesänger Heinrich von Morungen (rond 1200).

Heinrich von Morungen
Owê, sol aber mir iemer mê

Men vermoedt dat Heinrich von Morungen aan het kosmopolitische hof van keizer Frederik Barbarossa (ca. 1122-1190) in contact is gekomen met de Occitaanse lyriek. Wellicht heeft hij daar ook het genre van de alba, het dagelied, leren kennen, een lied dat handelt over het afscheid van twee minnaars die samen de nacht hebben doorgebracht en uiteen moeten gaan als de dag aanbreekt. Elke nieuwe alba was een variatie op dit thema; in elke variatie werd een ander aspect van de traditionele situatie ‘in scène gezet’.

Als dichten omschreven kan worden als de kunst van het weglaten, valt er moeilijk een treffender illustratie van deze stelling te bedenken dan deze alba van Heinrich von Morungen. De traditionele elementen die de alba spanning geven - het nachtelijk bijeenzijn van de minnaars, de dreiging die uitgaat van derden, het signaal van de wachter, de dialoog van de minnaars - blijven hier alle onvermeld. Er is geen handeling, geen actie. Wij horen slechts twee mensen, een man en een vrouw, die zich herinneren wat zij samen hebben meegemaakt. Zij spreken afwisselend, maar niet tot elkaar. Hoewel elk van beiden vol is van de ander, spreken zij in zichzelf, zonder de ander te kunnen horen. Hun eenzaamheid, gevolg van hun scheiding, zou niet beter kunnen worden uitgedrukt.

Beelden van licht - licht van verschillende herkomst - beheersen beider herinnering. In de eerste strofe roept de minnaar een optische ervaring - of was het een illusie? - in zijn herinnering terug: hoe van haar door de maan beschenen lichaam een glans leek uit te stralen. Ook hààr herinnering, in de tweede strofe, heeft met licht te maken. Toen hij bij haar was, bracht de dageraad hun het ver-

[p. 140]

driet van het afscheid. Kon de nacht maar achterwege blijven, dan zou de komst van de dag niet met klachten begroet hoeven worden.

In het tweede strofenpaar zijn het fysieke ervaringen die hun herinneringen bepalen. Hij herinnert zich hoe zij hem placht te kussen in zijn slaap, hoe hij, ontwakend, dan merkte dat zij huilde, en hoe hij haar vervolgens had weten te troosten, waarop zij hem in haar armen had genomen (mich alumbe vie). Bij haar komt, vol verwondering, de herinnering boven aan de keren dat hij er maar niet genoeg van kon krijgen zijn ogen te verlustigen aan haar ‘arme’ (onopgesmukte) naakte lichaam (mich armen schouwen blôz). En steeds weer heeft de dageraad hun samenzijn verstoord.

Met dit lied - even perfect van vorm als subtiel van psychologisch inzicht, bovenal van een zeldzame tederheid - heeft Heinrich von Morungen de alba op een hoger plan gebracht. Terecht heeft Peter Dronke, aan wiens fijnzinnige interpretatie veel van het bovenstaande is ontleend, dit gedicht ‘the summit of the genre’ genoemd.

I		Owê, -		‘O wee, -
	sol aber mir iemer mê		zal mij hierna nooit meer
	geliuhten dur die naht		toeschijnen in de nacht
	noch wîzer danne ein snê		als een sneeuw zo wit en teer
	ir lîp vil wol geslaht?		haar lichaam met zijn pracht?
	der trouc diu ougen mîn.		Ik zag haar lichaam aan
	ich wände, ez solde sîn		alsof het was ontstaan
	des liehten mânen schîn.		uit het licht van de maan.
		dô tagte ez.		Toen werd het dag.’
II		Owê, -		‘O wee, -
	sol aber er iemer mê		zal hij hierna nooit meer
	den morgen hie betagen,		de ochtend hier zien dagen,
	als uns diu naht engê,		zonder dat wij dan weer
	daz wir niht durfen klagen:		in de nanacht moeten klagen:
	owê, nu ist ez tac,		“O wee, het is voorbij”,
	als er mit klage pflac,		zoals hij ook weer zei
	dô er jungest bî mir lac?		de laatste keer bij mij.
		dô tagte ez.		Toen werd het dag.’
III		Owê, -		‘O wee, -
	si kuste âne zal		ze kuste me als ik sliep,
	in dem slâfe mich.		dat heeft ze vaak gedaan
	dô vielen hin zetal		en langs haar wangen liep
	ir threhene nider sich.		dan altijd traan na traan,
	iedoch getrôste ich sie,		tot ik een troostwoord zei:
	daz si ir weinen lie		het huilen ging voorbij
	und mich alumbe vie.		en ze omhelsde mij.
		dô tagte ez.		Toen werd het dag.’

[p. 141]

IV		Owê, -		‘O wee, -
	daz er sô dicke sich		dat hij er zoveel om gaf,
	bi mir ersehen hât!		te kijken, telkens weer.
	als er endahte mich,		Hij sloeg mijn deken af,
	sô wilt er sunder wât		dan zat ik zonder meer
	mich armen schouwen blôz.		in al mijn armoe bloot.
	ez was ein wunder grôz,		Dat wonder was toch groot,
	daz in des nie verdrôz.		dat hij daarvan genoot.
		dô tagte ez.		Toen werd het dag.’

Toelichting: W.P. Gerritsen

Vertaling: Willem Wilmink

De Middelhoogduitse tekst is ontleend aan Deutsche Lyrik des frühen und hohen Mittelalters. Edition der Texte und Kommentare von Ingrid Kasten, Übersetzungen von Margherita Kuhn (Frankfurt am Main: Deutsche Klassiker Verlag, 1995; Bibliothek deutscher Klassiker 129, Bibliothek des Mittelalters, Band 3), no. 122 (p. 282-85), commentaar op p. 799-802, waarbij ook de omvangrijke secundaire litteratuur over dit lied vermeld wordt. In navolging van Dronke (The Medieval Lyric, 3e dr., Cambridge: D.S. Brewer, 1996; 1e dr. 1968, p. 180-81) heb ik in strofe IV gekozen voor de emendatie mich armen (de handschriften lezen resp. mîn arme en mîn armen, ‘mijn armen’).