Madoc. Jaargang 1999

De negende eeuw beleven

Musique et poésie à Saint-Gall; Sequences et tropes du IXe siècle. Ensemble Gilles Binchois o.l.v. Dominique Vellard. Harmonia Mundi 1997. 58:37 min. Ca. f45, -.

Één van de grootste en belangrijkste kloosters uit de Karolingische tijd was Sankt Gallen aan de Bodensee, in het huidige Zwitserland. De abdij is nu een barokcomplex, maar staat op restanten van het negende-eeuwse klooster, dat tot de belangrijkste (muzikale) centra in West-Europa kan worden gerekend. Hoewel de gebouwen uit die tijd er niet meer staan, kunnen we ons een beeld vormen van hoe het klooster eruit moet hebben gezien, dankzij de beroemde kloosterplattegrond, die nog steeds in de bibliotheek aldaar bewaard wordt. Het is een plattegrond die rond 820 door Heito, bisschop van Bazel en abt van Reichenau, aan de abt van Sankt Gallen werd toegezonden. Opgravingen hebben aangetoond dat de bouwwerkzaamheden in de eerste helft van de negende eeuw deze plattegrond voor een groot deel gevolgd hebben. Kerk, kloostergang, scriptorium, refter en ruimten voor opslag, ontvangst en diverse werkzaamheden zijn in een bouwkundige compositie bij elkaar gebracht. Ongeveer honderd monniken moeten in dit grote en zeer doordachte complex van op elkaar aansluitende ruimten geleefd hebben.

Uit de kloosterbibliotheek van Sankt Gallen zijn ons behalve de genoemde plattegrond ook manuscripten met liturgische gezangen overgeleverd. Deze gezangen in neumennotatie kunnen worden beschouwd als een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van het gregoriaans. In dit klooster werden nieuwe poëtische en muzikale vormen bedacht, zoals tropen en sequensen, die werden toegevoegd aan de bestaande gezangen van de Romeinse liturgie, zoals deze vanaf 800 door Karel de Grote in zijn gehele rijk werd ingevoerd. Twee monniken die in verband met deze vernieuwingen genoemd kunnen worden zijn Notker Balbulus (de stotteraar) en Tuotilo. De eerste leefde van ca. 850 tot 912 in het klooster van Sankt Gallen. Hij schreef vóór 884 een collectie sequensen. Tuotilo - van zijn hand zijn diverse gedichten en tropen bekend - stierf in 913.

Sequensen (sequor = volgen) zijn lange melodische frasen, die werden toegevoegd aan het alleluja. Aanvankelijk waren het vooral melismatische zinnen (een lettergreep op een lange notenreeks), maar later werden nieuwe teksten syllabisch (een lettergreep per toon) op deze melodielijnen gezet. Iedere twee versregels paarsgewijs op dezelfde melodie. Sequensen werden op deze wijze ge-

[p. 59]

componeerd op vaak lange poëtische teksten die de specifieke liturgie van feesten en bepaalde zondagen becommentariëren. Dat het ontstaan van deze nieuwe vorm Notker Balbulus wordt toegedicht komt door wat hij in het voorwoord van zijn sequensenverzameling schreef, namelijk dat hij als kind moeite had met het onthouden van de lange tekstloze melodie van het alleluja. De melodie kon hij beter onthouden door er een gedicht op te zetten.

Tropen waren eveneens toevoegingen op poëtische teksten. De oudste tropen gingen vooraf aan gezangen uit de mis, zoals de introïtus. Later werden ze ook tussen de andere delen van de mis gevoegd. Van de inleidende tropen geven de teksten een relatie aan tussen de mis en het dagelijkse leven van de negende-eeuwse monniken. De tussengevoegde tropen herhalen de boodschap van de liturgische liedtekst, vaak aangevuld met vrijwel letterlijk geciteerde bijbelpassages.

De zes zangers van het Ensemble Gilles Binchois brengen met deze cd de negende-eeuwse muziek voor ons tot leven en geven daarmee een extra dimensie aan onze kennis van het Laatkarolingische kloosterleven. Het zijn drie tenoren, een bariton en twee bassen die met vaste en zuivere stem zingen (hoewel één van de tenoren af en toe zijn stem wat lijkt te knijpen in de hoogte). De gelijkmatige, heldere klank en de eenvoudige dictie en expressie passen goed bij de muziek. Enkele sequensen en tropen die gezongen werden op tien verschillende hoogtijdagen werden in de kerk van Romainmôtier in het Zwitserse Kanton Vaud weer tot klinken gebracht en vastgelegd. Het resultaat is een cd met een prachtige opnametechniek, een mooie ruime akoestiek en schitterende muziek. Hij is uitgebracht op het Franse label Harmonia Mundi dat dit jaar veertig jaar bestaat en dat viert met een aantal aanbiedingen, waaronder veel muziek uit de Middeleeuwen en Renaissance.

We raken de tiptoetsen aan en draaien aan de glimmende knoppen. Maar als we onze ogen dichtdoen horen we de klanken zoals deze meer dan duizend jaar geleden in Sankt Gallen hebben geklonken, althans zo stel ik me dat al luisterend voor: die grote Karolingische kerk, haar koele gewelven, haar vochtige geur, haar flakkerende kaarslicht, haar geborgenheid. Pijen ruisen, een monnik klappertandt, een ander niest..... maar boven alles uit het gezang van monniken, die het werk van hun medebroeders doen weerklinken.

Hanno Wijsman