Madoc. Jaargang 1999

Gotische architectuur in België

Marjan Buyle, Thomas Coomans, Jan Esther, Luc Francis Genicot, Gotische architectuur in België, fotografie Oswald Pauwels. Architectuur in België (Lannoo NV, Tielt 1997). 240 p. Geïll. ISBN 90 209 3162 8. f170, - (gelijktijdig verscheen een Franstalige uitgave bij Éditions Racine, Brussel: Architecture gothique en Belgique).

Velen zullen op dit boek hebben gewacht en blij zijn het in handen te hebben. Gotische architectuur in België, een nieuw deel in de serie Architectuur in België, is een veelzijdig werk. Het boek biedt niet alleen een overzicht van de gotische kerkelijke architectuur, al neemt dit onderwerp natuurlijk de meeste ruimte in, maar besteedt ook veel aandacht aan de architectuur van kloostergebouwen, donjons en kastelen, aan de stadsstructuur, woonhuizen en de kleurige afwerking van muren en gewelven. Dit brede kader komt overeen met het hedendaagse inzicht

[p. 47]

dat men zich bij de bestudering van de middeleeuwse architectuur niet tot de sacrale bouwkunst mag beperken. Het sluit ook aan bij de bijzondere situatie in België, dat met zijn stadhuizen, lakenhallen en burgerhuizen (zelfs uit de vroege gotiek) wereldberoemde voorbeelden van wereldlijke architectuur biedt. Dat ook het kleurgebruik in de architectuur wordt behandeld, is een grote verdienste, die voortkomt uit de pas sinds enkele decennia gegroeide aandacht voor het kleurige karakter van de middeleeuwse architectuur.

Gotische architectuur in België richt zich op een breed publiek. Het ziet af van voetnoten, is begrijpelijk geschreven en biedt een korte algemene inleiding in de gotische architectuur, zodat het boek ook voor de niet ingewijde in het métier aantrekkelijk is. Het leent zich uitstekend om met genot in te bladeren en te snuffelen. Door de ruime plaats voor afbeeldingen en de hoge kwaliteit van de foto's is het boek aantrekkelijk voor iedereen die zich maar een beetje voor middeleeuwse architectuur interesseert. De toegankelijkheid wordt nog versterkt door de plaatsing van de afbeeldingen in de lopende tekst, de schitterende foto's van fotograaf Oswald Pauwels - vaak over de hele pagina - en de korte inhoudelijke teksten die ze begeleiden. De bijschriften informeren de lezer over verschillende aspecten van de bouw- en restauratiegeschiedenis. De foto's bieden een sfeervol beeld van de architectuur en men krijgt een goede indruk van de omgeving waarin de gebouwen staan. Ook de vele uitstekend gereproduceerde historische foto's, plattegronden, kaarten en miniaturen illustreren de tekst en maken het boek voor leek en vakman aantrekkelijk.

In de door verschillende auteurs geschreven hoofdstukken wordt men telkens kort ingeleid in de stand van het onderzoek om daarna in korte en duidelijke bewoordingen een overzicht te krijgen van het onderwerp. De vraag naar de omgang met en de restauratie van middeleeuwse gebouwen door de eeuwen heen loopt als een rode draad door het boek. Ook hier geven de schrijvers, zoals overal in het boek, de nieuwste inzichten binnen het vakgebied weer.

In het eerste hoofdstuk worden verschillende aspecten van het bouwbedrijf voorgesteld: het bouwmateriaal, de organisatie van de bouwplaats en de opdrachtgevers en uitvoerders van het werk. Ook in de andere hoofdstukken wordt telkens uitvoerig ingegaan op het gebruikte bouwmateriaal, dat nogal verschilt per regio.

Het hoofdstuk over de kerkelijke architectuur begint met een overzicht van de architectuur van de dertiende eeuw, met aandacht voor de kathedralen, de koortypes en de kloosterkerken. Daarna komen de verschillende regio's in België apart aan bod: de Scheldestreek, de kust, het Maasland, Brabant, Henegouwen, de Eifelstreek en de Kempen. De lezer krijgt inzicht in het eigen karakter van de architectuur van iedere streek, dat bepaald wordt door verschillen in het gebruikte bouwmateriaal en door uiteenlopende periodes van economische bloei. Bijzondere aandacht wordt besteed aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen, aan de financiering van deze kathedraal en aan de opmerkelijke architecten- en beeldhouwersdynastie van de familie Keldermans.

In het hoofdstuk over de kloosterarchitectuur worden de ontstaansgeschiedenis, de kloostergebouwen, de bijgebouwen binnen de muren (poorten, gasthuizen, molens) en de gebouwen in de domeinen van de abdijen voorgesteld.

[p. 48]

Tot de laatste groep behoren bijvoorbeeld de handelshuizen die de kloosters in de steden hadden en de schuren, zoals de abdijschuur van Ter Doest.

In de daaropvolgende hoofdstukken over donjons, burchten, stadsontwikkeling, openbare gebouwen en woonhuizen raakt men langzaam vertrouwd met het leven van de mensen in de Middeleeuwen. Wie ziet er niet - denkend aan België - de verrukkelijke belforten, de hallen of de schepen- en raadhuizen voor zijn geestesoog verschijnen? Of wellicht de middeleeuwse hospitalen met hun indrukwekkende ziekenzalen? Het boek bespreekt ook de woonomstandigheden van de middeleeuwers. Er is niet alleen aandacht voor de verschillende soorten huizen uit hout en steen, de grote residenties en de burgerhuizen, maar ook voor de inrichting en het meubilair. Zo krijgt de lezer een levendig beeld van het leven in die tijd.

In het laatste hoofdstuk komt het kleurgebruik binnen de architectuur aan bod, een onderwerp waarmee men zich pas sinds enkele tientallen jaren opnieuw bezighoudt. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd op grote schaal de pleisterlaag van middeleeuwse gebouwen verwijderd en het bouwmateriaal in het zicht gebracht. Dit vrijleggen geeft een verkeerd beeld van de middeleeuwse architectuur en het is een goede zaak dat dit hier bijgesteld wordt. In dit hoofdstuk worden de wandafwerking met kleur en de wandschilderingen van de veertiende tot de zestiende eeuw beschreven, waarbij voor de vijftiende eeuw ook op gewelfschilderingen en de beschildering van woonhuizen wordt ingegaan. In samenhang hiermee wordt het beroep van de muurschilder beschreven.

Het ligt voor de hand dat een overzichtswerk slechts een korte, soms te korte, blik op de verschillende onderwerpen kan werpen. Dit kan men de auteurs van dit boek niet kwalijk nemen, net zomin als het feit dat zij zich moesten baseren op de huidige wetenschappelijke stand van zaken, die - en daarop wijzen zij regelmatig - op veel punten nog te wensen overlaat.

Niettemin, kan ik Gotische architectuur in België aanraden aan iedereen die zich voor de Middeleeuwen interesseert. Dankzij het brede overzicht geeft het een levendig beeld van de bouwkunst van de Middeleeuwen. Niemand zal de hoge aanschafprijs betreuren, wanneer men de tijd neemt om in het boek op ontdekkingsreis te gaan. Zin in werkelijke reizen krijgt men in ieder geval! De bibliografie geeft de belangrijkste literatuur over de verschillende onderwerpen en een topografische index vereenvoudigt het gebruik. De afwezigheid van een vergelijkbaar overzichtswerk, de zorgvuldigheid en de kwaliteit van de uitvoering en de aansluiting bij de modernste inzichten binnen het vakgebied maken het boek tot een standaardwerk over de gotische architectuur in België.

Silke Kossmann