Madoc. Jaargang 1998

[p. 281]

artikel

• Toine Sterk
Brief aan de toekomst
Over contemporaine geschiedschrijving

Aan het begin van dit jaar kreeg iedere Nederlander een uitnodiging om mee te doen aan het project ‘Brieven aan de toekomst’: één dag uit je leven beschrijven, als vorm van contemporaine ‘geschiedschrijving van het gewone leven’. Natuurlijk is het een goed initiatief om een dergelijk soort geschiedschrijving te beoefenen, hoewel er uiteraard ook allerlei voetangels en klemmen zijn; vragen zoals: is het historiografisch wel verantwoord om mensen te vragen uit zichzelf te reageren en maar af te wachten welk soort reacties er komen, met name wat betreft de statistische verdeling over leeftijds- en bevolkingsgroepen? Met andere woorden: is deze steekproef wel representatief? Onze historische bronnen kampen ook met dit probleem: voor de ‘Geschiedschrijving van het dagelijkse leven’ zijn ze minder geschikt: als de steekproef van de bij toeval aan ons overgeleverde historische en literaire bronnen uit de Middeleeuwen representatief zou zijn, is die representativiteit te danken aan een wel uitermate onwaarschijnlijke samenloop van omstandigheden. En dat literaire bronnen onbetrouwbaar zijn voor de beschrijving van het dagelijkse leven, behoeft hier geen betoog. Toch kan een bron die toevallig is overgeleverd, waardevolle informatie geven.

In de loop van de afgelopen twaalfeneenhalf jaar hebben verschillende redacties van de Madoc zich sterk gemaakt voor de studie van de Middeleeuwen, door onderzoekers en belangstellenden aan het woord te laten over hun eigen specialisme. En door allerlei waardevolle rubrieken met interviews, boek- en muziekrecensies, series^1., columns en niet te vergeten de ‘Agenda’ en de ‘Kroniek’ werd altijd geprobeerd om de relatie te leggen tussen het heden en het verleden. Maar bijvoorbeeld ook door themanummers uit te brengen^2. en de pluriformiteit van de onderwerpen te bewaken. Daarom is het wellicht nu het juiste moment om ook in dit verband iets aan contemporaine geschiedschrijving te doen door een tipje van de sluier op te lichten van de vroegste geschiedenis van de Madoc.

Het was in januari 1987 dat de vereniging Firapeel en de vakgroep Mediëvistiek aan de Rijksuniversiteit Utrecht besloten hun beider nieuwsbrieven te combineren, met name omdat veel informatie voor beide doelgroepen dezelfde was en het werk op deze manier efficiënter gedaan kon worden. De eerste Nieuwsbrief Firapeel en Medievistiek (zonder trema) werd uitgebracht in april 1987 en bevatte al direct een aantal terugkerende rubrieken. Het formaat was noodgedwongen A5: de kopieën werden gemaakt op A4-formaat en in de lengte gevouwen. De Nieuwsbrief bevatte 18 genummerde pagina's en een voorwoord. Er was geen omslag, geen titelpagina en geen inhoudsopgave. De Nieuwsbrief was

1. Zoals de mij persoonlijk uit het hart gegrepen serie: ‘Mediëvisten op het verkeerde been’.

2. Renée Harp, Erwin Mantingh en Marian Rappoldt (red.), De Middeleeuwen in de twintigste eeuw (Hilversum 1990) (Middeleeuwse Studies en Bronnen XVIII).

[p. 282]

1. Madoc, jaargang 5, nummer 3, oktober 1991.

niet geniet. De inhoud van de eerste Nieuwsbrief: een interview met Jan Storm van Leeuwen, conservator boekbanden in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, met als titel ‘Restaureren of conserveren, de ethiek van de boekrestauratie’^3., mededelingen van de beide fusiepartners, een boekrecensie^4., een aankondiging van een tweetal Firapeel-activiteiten en een agenda.

Maar dit eerste nummer bevatte naast de artikelen en rubrieken ook een verhaal, dat ik uit de mond van Coen Flink had opgetekend. Het werd in de Nieuwsbrief gepubliceerd omdat het verbanden legde tussen de Middeleeuwen en nu. Omdat waarschijnlijk weinigen van de huidige Madoclezers in 1987 lid zijn geweest van Firapeel of student bij de vakgroep Mediëvistiek wil ik het graag nogmaals vertellen. Het maakt deel uit van de geschiedenis van de Madoc en bovendien is het ook op een andere manier een vorm van contemporaine geschiedschrijving: het laat iets zien van het dagelijks leven in de twintigste eeuw. Daarnaast is het ‘des Madocs’: het legt een duidelijk verband tussen de Middeleeuwen en de moderne tijd.^5.

In 1987 waren Erwin Mantingh en ik als studenten bij de vakgroep Middelnederlandse Letterkunde aan het instituut De Vooys aan de Rijksuniversiteit in Utrecht betrokken bij de voorbereidingen van de tentoonstelling Brandaan, de Ierse Odysseus. Deze tentoonstelling liet aspecten zien van het middeleeuwse wereldbeeld, gekoppeld aan het Middelnederlandse verhaal van de Ierse abt

3. p. 1-4. En er was een vervolg in de Madoc van maart 1989: G.J.S.N. Stam schreef een artikel getiteld ‘Het restaureren van middeleeuwse kerkgewaden’ (in: Madoc, jrg. 3 nummer 1 (1989) 20-25); en in het tweede nummer van dezelfde jaargang, in juni 1989, schreef C.L. Temminck Grol een soortgelijk georiënteerd artikel over de ethiek van ‘Het restaureren van middeleeuwse gebouwen’ (p. 2-10).

4. Amin Maalouf, Rovers, christenhonden, vrouwenschenners (Utrecht 1985), een zeer intrigerend boek over de kruistochten vanuit het perspectief van Arabische schrijvers en geleerden.

5. Het oorspronkelijke artikel heette: ‘Een andere wereld?’. in: Nieuwsbrief Firapeel en Mediëvistiek (april 1987) 12-14.

[p. 283]

Brandaan. Bij de voorbereidingen van de tentoonstelling werkten we aan een videoproductie. We wilden het verhaal van Brandaan vertellen en illustreren voor bezoekers van de tentoonstelling die het verhaal niet kenden. Tussen de opnamen door vertelde acteur Coen Flink het volgende verhaal.

Hij woonde een aantal jaren in Ierland en daar bezat hij een boerderij in de bergen, op zo'n vijftien kilometer afstand van het plaatsje Bantry. De meest nabije buren woonden nog altijd een aantal kilometers bij hen vandaan. Op een zaterdagmiddag, tegen half vijf, kwam zijn buurman Mick buiten adem bij hem op bezoek. Hij kon geen woord uitbrengen en was lijkbleek: er moest iets vreselijks gebeurd zijn.

Nu woonde deze Mick bij zijn ouders op een oude boerderij. Ze hadden geen elektriciteit, maar vonden dat meestal geen groot gemis. Er was echter één moment in de week dat ze niet buiten elektriciteit konden: Mick had, om niet helemaal verstoken te zijn van contact met de buitenwereld, een zeer oude radio. Hij luisterde op zondagavond altijd naar het nieuws en voor dat doel bezat hij een oude accu. Echter, tijdens de uitzending liep de accu langzaam maar zeker leeg en daarom moest Mick elke zaterdag op zijn fiets heen en terug naar de stad, omdat daar het ding in een garage weer kon worden opgeladen voor de nieuwsuitzending van de volgende dag.

Meestal kostte hem dat de hele zaterdag, maar deze zaterdag was hij vroeg terug en hij was volkomen uit het veld geslagen. Het was duidelijk dat hij iets vreselijks had meegemaakt, maar het duurde even voor hij weer enigszins samenhangend kon praten. Het was gruwelijk: hij had namelijk in de stad een man gezien die volkomen zwart was. Maar dat zou toch immers onmogelijk moeten zijn? Iedereen wist toch dat de wereld uit zwevende, ronde schijven bestaat, een soort pannenkoeken? Op de bovenste schijf wonen wij. De man die Mick in Bantry had gezien, kón daar eenvoudig niet zijn, omdat deze op de onderste pannenkoek woont en de middelste zó heet is, dat niemand die hitte kan verdragen, dus hoe kon iemand van de onderste schijf naar de bovenste gekomen zijn? Zijn wereldbeeld was volkomen op losse schroeven komen te staan.

Interessant vond ik toen vooral, dat er in onze maatschappij die wij modern noemen, nog zoveel sporen terug te vinden zijn van wereldbeelden van mensen die eeuwen geleden leefden.^6. Blijkbaar zijn er nog steeds mensen als Mick, die de wereld kunnen bekijken door de ogen van iemand uit de vijftiende eeuw.^7. Blijkbaar wordt dit middeleeuwse beeld nog steeds mondeling overgeleverd en als ik kijk naar de artikelen die er in de loop van de jaren in de Madoc zijn verschenen en die literatuur met ‘middeleeuwse’ thematiek bespreekt, leeft de schriftelijke overlevering van het middeleeuwse gedachtengoed ook nog.^8.

Blijkbaar hoeven heden en verleden geen werelden van verschil te zijn. Het middeleeuwse wereldbeeld is ook in moderne, geschreven verhalen nog springlevend, getuige de toenemende belangstelling voor historische romans aan de ene en Fantasy-literatuur aan de andere kant.^9. Gelukkig is er ook nog genoeg bronnenmateriaal dat ons antwoord kan geven op allerlei vragen, ook die van volgende generaties. De geschiedschrijving van de huidige tijd zal waarschijnlijk over 1000 jaar soortgelijke vragen oproepen als die ons nu bezighouden in de studie van de Middeleeuwen. De nu nog jonge geschiedenis van de Madoc is dan

6. Ik herinner mij een eerstejaars college Middelnederlandse Letterkunde van W.P. Gerritsen uit september 1979, waarin hij ons, de kersverse eerstejaars studenten Nederlandse Taal- en Letterkunde, uitdaagde een actueel probleem te noemen. Hij zou direct een middeleeuws equivalent ervan kunnen presenteren. En hij maakte die belofte dubbel en dwars waar!

7. Als illustratie bij het originele artikel (zie noot 7) heb ik gebruik gemaakt van een kaart uit een vijftiende-eeuws handschrift van de Natuurkunde van het geheelal uit de Universiteitsbibliotheek te Utrecht.

8. Als voorbeelden kunnen worden genoemd: Erik Kooper, ‘A Connecticut Yankee in King Arthur's Court’, in: Madoc, jrg. 4 nr. 1 (1990) 30-38, Jeanette Koekman en Frans-Willem Korsten, ‘If the world is unfair go to the fairies. Een moderne held op zoek naar een beheersbare wereld’, in: Madoc jrg. 4 nr. 2 (1990) 71-78, Clara Strijbosch, ‘De verbeelding aan de macht. Over de nieuwe helden van Tolkien’, in: Madoc, jrg. 5 nr. 1 (1991) 34-39 en P.G.J.M. Raedts, ‘De Middeleeuwen als pretpark. Thea Beckman, Kruistocht in spijkerbroek’, in: Madoc jrg. 5 nr. 3 (1991) 167-172.

9. Vaak hebben deze werken een zeer middeleeuws aandoende achtergrond-‘setting’, beschreven in de pastorale bewoordingen van de woonomgeving van de Hobbits van Tolkien en een soortgelijke hoofdthematiek, die de strijd van het goede, gepersonifieerd door een (anti-)‘held’, tegen het kwade, de duivel, behandelt.

[p. 284]

een eeuwigheid geleden. Wellicht dat dan een soortgelijk medium bestaat als de Madoc, dat de resultaten van het toekomstige wetenschappelijke onderzoek voor een breed publiek toegankelijk maakt. Misschien heb ik een aantal van de toekomstige vragen hier beantwoord. In die zin is dit mijn ‘Brief aan de toekomst’ en daarmee wens ik de Madoc nog vele jaren toekomst én verleden.