Madoc. Jaargang 1998

[p. 263]

column

Mabillonium?

Na de schepping bracht God alle dieren bij Adam, ‘om te zien hoe deze hen noemen zou; en zoals de mens elk levend wezen noemen zou, zo zou het heten’ (Gen 2:19). Zonder namen had Adam nooit de schepping de baas kunnen worden. Want om iets te beheersen, moet men het kennen; daarvoor moet men er onderscheidingen in aanbrengen; en het onderscheid wordt van nature in namen uitgedrukt. Van de onderscheidingen die je kent, dus de namen die je weet, hangt af wat je waarneemt. Zolang iemand, gelijk de mythische Amsterdammer, onder de vogels alleen ‘sijsjes’ en ‘drijfsijsjes’ onderscheidt, zal hij nooit een Grauwe Klauwier of een Fuut kunnen waarnemen - hij kan ze natuurlijk wel zien, maar hij kan ze niet waarnemen. Men neemt (meestal) alleen waar wat men weet; het overige wordt automatisch weggefilterd. Dat geldt ook in de wetenschap; het is het kenmerk van een creatief wetenschapper dat hij soms dingen ziet die hij nog niet wist. (Een goed voorbeeld is de Brusselse handschriftenrestaurator Léon Gilissen: iedereen had die onopvallende prikgaatjes, kleine kleurstipjes, perkamentvlekken allang onder ogen gehad, maar niemand vóór hem had ze ook waargenomen, omdat niemand wist wat ze betekenden; pas toen Gilissen ze gezien had, kon hij hun betekenis ontdekken, en nu zijn ze nuttige feiten in de codicologie.)

Onderscheidingen, en namen, zijn dus nodig om te helpen bij het observeren; ze zijn ook nodig bij het vergelijken van de ene observatie met de andere. Maar ze zijn met name onmisbaar als je aan iemand anders wilt uitleggen wat je gezien hebt. En wat bij het zelf gebruiken van namen al nuttig is, is bij het communiceren een allereerste vereiste: dat de namen een exacte betekenis hebben. Bij voorkeur moeten ze ook een samenhangend geheel vormen, een terminologie; het is ook fijn als niet te vaak voor eenzelfde ding verschillende termen in omloop zijn, en nog fijner als niet éénzelfde term voor verschillende dingen wordt gebruikt; maar met gebreken op deze punten valt te leven. Erg is echter, als de termen een vage suggestie wekken, in plaats van een exacte betekenis te hebben. Dan blijft men in een approximatieve mist ronddolen, en men weet nooit of dat wat de ander denkt dat jij gezien hebt wel dat is wat jij gezien hebt. Wat je hebben moet, zijn termen met definities, zodat je precies kunt uitmaken of een nieuw geobserveerd feit recht heeft op dezelfde naam of niet. Want namen dienen enerzijds om duidelijk te maken dat dingen verschillend zijn, anderzijds dat ze ‘hetzelfde’ zijn.

Een definitie is natuurlijk maar een schematisch aftreksel van de werkelijkheid. Je trekt grenslijnen, om te kunnen zeggen: deze dingen vallen in hetzelfde perceel, die dingen vallen erbuiten; maar het trekken van die lijnen is mensenwerk, met alle nadelen van dien. En hoe gemakkelijk het is, zulke scheidslijnen te trekken tussen de gebiedjes die je in je definitie als verschillend wilt onderkennen, varieert nogal al naar gelang het onderwerp. Maar het moet gebeuren, wil onze kennis vooruitkomen. De bloei van de biologie is begonnen met het maken van een fijnmazig net van termen en definities door Linnaeus - pas daarna kon iedereen zeker zijn dat men het over hetzelfde had. De door Linnaeus ge-

[p. 264]

trokken lijnen bleken niet helemaal de beste te zijn, en het hele probleem van lijnentrekken is lastig genoeg, maar met de terminologie is de biologie pas goed op gang gekomen.

Dat de codicologie tegenwoordig goede vorderingen maakt, is ten dele te danken aan het feit dat we geleidelijk over een goede terminologie beschikken - ik denk natuurlijk aan het Vocabulaire codicologique van Denis Muzerelle (1985). Van dat boek, lang een geïsoleerd unicum gebleven, zijn nu twee versies in andere talen verschenen, een Italiaanse en een Spaanse. Daarbij is het langer geworden, omdat er méér gebiedjes zijn onderscheiden en dus méér termen gegeven; maar als men dan constateert dat bijvoorbeeld voor het papier de Franse versie 79 termen geeft, de Spaanse 113, en de Italiaanse 235, dan begint men zich af te vragen of het termennet daarmee niet fijnmaziger wordt dan voor de vooruitgang strikt nodig is... De studie van het penwerk is pas goed op gang gekomen toen we eenmaal termen hadden; hoewel moet worden toegegeven dat er nog geen definities bij die termen bestaan, zodat we niet met evenveel zekerheid iets als een Kriezel kunnen determineren als we dat met een Fuut kunnen.

En de paleografie? Die moet het nog steeds zonder terminologie stellen, want de bestaande ‘Nomenclature’ is toch maar heel benaderend en gebrekkig, eigenlijk. En dat is ongetwijfeld een van de hoofdoorzaken waarom de paleografie de laatste tientallen jaren niet goed vooruitgaat. Het probleem is natuurlijk, dat het trekken van scheidslijnen in dit terrein zo moeilijk gaat. Het wachten is op een Linnaeus voor het schrift. En dan te bedenken dat de Linnaeismus graphicus al in 1765 is uitgevonden, door Joh. Christoph Gatterer te Göttingen (Elementa artis diplomaticae I, pp. 81-144)! Maar Gatterer was niet de man die nodig was; hij heeft de Linné'se indeling in rijken, orden, klassen, geslachten aardig geïmiteerd, en ook allerlei leuke Latijnse namen verzonnen (zoals Ennium, Ciceronium, Kircherium, Winckelmannium, Mabillonium), maar de feitelijke inhoud van zijn verzinsel slaat nergens op. In plaats van min of meer bruikbare omschrijvingen vindt men er slechts hersenspinsels en tamelijk dwaze waardeoordelen. Wat wij het Gotische schrift noemen, heet bij hem (in de Duitse versie, Abriss der Diplomatik, 1798, p. 54): ‘III. Reihe: Komische höchstverdorbene, oder Neugotische oder vielmehr Scholastische Schrift: auch Mönchsschrift genannt’. En in de tweehonderd jaar sindsdien is nog niemand opgestaan die het beter deed.

J.P. Gumbert