Madoc. Jaargang 1998

De reis van Ibn Battoeta

Ibn Battoeta, De reis. Gekozen, uit het Arabisch vertaald en van aantekeningen voorzien door Richard van Leeuwen (Bulaaq/Van Halewyck; Amsterdam/Leuven 1997). 387 p. ISBN 90-5460-024-1 (geb.). f65, -/1300 BF.

Ibn Battoeta, één van de grootste reizigers aller tijden, werd geboren in 1304 in Tanger, een havenstad in het huidige Marokko. Zijn familie telde verschillende rechtsgeleerden en ook Ibn Battoeta genoot als jonge man een opleiding in het islamitisch recht. In 1325, op 22-jarige leeftijd, verlaat hij zijn geboortestad met als doel de pelgrimstocht (hadjj) naar Mekka te ondernemen. Het zou ruim 25 jaar duren voordat zijn Wanderlust gestild is en hij terugkeert naar Fès, alwaar hij zijn avonturen en bevindingen vastlegt in een reisverslag.

Het traject dat Ibn Battoeta aflegt, is indrukwekkend. Via Noord-Afrika, Egypte, Palestina en Syrië bereikt hij na anderhalf jaar de heilige plaatsen Medina en Mekka. Na het volbrengen van de hadjj bezoekt hij Irak en Perzië, waarna hij terugkeert naar Mekka. Vandaar vertrekt hij drie jaar later naar Jemen, de Oostkust van Afrika en Oman om vervolgens voor de derde maal Mekka te bezoeken. Via Egypte, Syrië, Klein-Azië, de Russische steppen en Centraal-Azië bereikt hij in 1335 het Indische subcontinent. Nadat hij een aantal jaren als rechter werkzaam is geweest aan het hof van de sultan van Delhi, bezoekt hij de Maldiven en reist via Bengalen, Burma en Sumatra naar China. Na een vierde bezoek aan Mekka keert hij in 1349 terug naar Fès. In 1352 vertrekt hij vandaar naar het Iberisch schiereiland en nog in hetzelfde jaar reist hij door de Sahara naar het koninkrijk Mali. In 1353 keert hij uiteindelijk voorgoed terug in zijn geboortestreek en slijt zijn laatste jaren als rechter van een provincieplaats.

Ibn Battoeta's reis speelt zich bijna geheel in de islamitische wereld af. Eén van de interessantste aspecten van zijn verslag is dat het getuigt van een culturele homogeniteit van deze gebieden. De culturele eenheid overstijgt de politieke en etnische grenzen. In Ibn Battoeta's tijd was de islamitische wereld immers al lang geen politieke eenheid meer. Ondanks deze versnippering bestond er

[p. 117]

echter een islamitisch gemenebest, dat door de moslims Daar al-Islaam wordt genoemd. De Daar al-Islaam, de gebieden waarover moslims de heerschappij voeren, staat tegenover de wereld waarin niet-moslims regeren, de Daar al-Harb. De Daar al-Islaam is ook de wereld waarbinnen Ibn Battoeta zich thuis voelt en waarvan hij de sociale en morele waarden respecteert. De gebieden die hij bezoekt zijn voor hem dan ook geen terra incognita en de politieke grenzen geen blokkades. De politieke fragmentatie had de uitbreiding van de islam tot in Centraal-Azië en India niet in de weg gestaan. De machtige Mongolen, die in de dertiende eeuw in Perzië en Centraal-Azië hun heerschappij hadden gevestigd en die zich tot de islam hadden bekeerd, zorgden ervoor dat de reiziger relatief veilig en snel de nieuwe centra van islam kon bereiken. Dat ook deze nieuw verworven gebieden tot dezelfde sociale en culturele wereld behoorden, blijkt onder meer uit het feit dat Ibn Battoeta's juridische opleiding, die plaatsvond in Tanger en Syrië, hem een functie als rechter in Delhi opleverde.

Reizen werd in de islamitische traditie aangemoedigd. Het maken van pelgrimstochten, het verwerven van kennis en het voorzien in het eigen levensonderhoud door handel te drijven of door elders een positie te aanvaarden, waren hierbij de belangrijkste doeleinden. Dat gold ook voor Ibn Battoeta. Allereerst was hij een pelgrim, die ten minste vier keer gedurende zijn reis de hadjj verrichtte en talrijke heiligengraven bezocht. Daarnaast was hij een geleerde, die zijn kennis uit wilde breiden, onder begeleiding van leraren elders in de islamitische wereld en door de confrontatie met de geschiedenis, geografie, klimatologische omstandigheden, flora en fauna, en zeden en gewoonten van andere streken. Tot slot was Ibn Battoeta tijdens zijn omzwervingen eveneens op zoek naar een functie waarmee hij in zijn levensonderhoud kon voorzien. In dit licht kunnen we zijn betrekking als rechter in Delhi zien. De reiscultuur in de islamitische wereld zorgde ervoor dat Ibn Battoeta tijdens zijn gehele reis de voordelen ondervond van een infrastuctuur die op reizigers was berekend. Zo wordt hij overal verwelkomd en geholpen door religieuze functionarissen en geleerden, die hem herkennen als één van hen en hem onderdak en eten geven in hun huizen en instituten.

Nadat Ibn Battoeta voorgoed is teruggekeerd in Fès, geeft Sultan Aboe Inaan Faris, de Mariniedenvorst van Noord-Afrika, opdracht aan een zekere Ibn Djoe-zajj om de ervaringen van Ibn Battoeta vast te leggen in de vorm van een rihla, een reisverslag. De rihla floreerde als een literair genre van de twaalfde tot veertiende eeuw, met name in de perifere gebieden van de islamitische wereld, zoals Noord-Afrika en Andalusië. De meeste teksten van dit genre bestaan uit een verslag van een pelgrimstocht naar Mekka, waarbij met name de religieuze personen en instellingen die men onderweg tegenkwam beschreven werden. De twee bekendste vertegenwoordigers van dit genre zijn de teksten over de omzwervingen van Ibn Battoeta en Ibn Djoebair. Evenals Ibn Battoeta is Ibn Djoebair afkomstig uit de periferie van de islamitische wereld, Andalusië, en onderneemt hij zijn reis in eerste instantie om de verplichte pelgrimage te verrichten. Het is duidelijk dat Ibn Djoebairs laat-dertiende-eeuwse reisliteratuur model heeft gestaan voor Ibn Battoeta's verslag. Van zijn illustere voorganger worden talrijke beschrijvingen van steden en heiligdommen overgenomen. Daar waar Ibn Djoebairs tekst echter tamelijk literair gestileerd en onpersoonlijk is, geeft Ibn Battoe-

[p. 118]

ta veel meer een verslag van zijn persoonlijke belevenissen en visies. Nog een andere vergelijking ligt voor de hand: de vergelijking met de grootste westerse reiziger, Marco Polo, die stierf in het jaar dat Ibn Battoeta voor het eerst van huis ging. Beide reizigers bezochten een groot aantal dezelfde plaatsen en lieten het op schrift stellen van hun omzwervingen over aan een ander. Marco Polo's verslag geeft zonder twijfel meer gedetailleerde informatie over China en andere Aziatische landen. Ibn Battoeta bezocht echter veel meer gebieden en steden en beschrijft in zijn verslag vaak persoonlijke, unieke en typische gebeurtenissen.

Voor zijn periode is Ibn Battoeta een onschatbare bron van informatie, waar talloze historici dankbaar gebruik van hebben gemaakt. Hij was ooggetuige van politieke gebeurtenissen en geeft informatie over geografie, sociale en economische situaties, geschiedenis, gebruiken en gewoonten van de streken die hij bezoekt. Zijn beschrijvingen lopen uiteen van de zwaarlijvigheid van de inwoners van Mogadishu in Oost-Afrika tot de oogst van kokosnoten in Oman en de sexuele gebruiken van vrouwen op de Maldiven. Voor talloze gebieden die hij beschrijft, is zijn reisliteratuur de enige historische bron voor de betreffende periode. Wel dient men te bedenken dat zijn reisverslag geen dagboek is, waarin dagelijks aantekeningen werden gemaakt. Het is veeleer een literair werk, waarin historische feiten soms moeten wijken voor ‘mooie verhalen’ en gebeurtenissen uit een periode van ruim 25 jaar na afloop van de reis uit Ibn Battoeta's geheugen moesten worden opgediept.

Na de dood van Ibn Battoeta circuleerde de tekst eeuwenlang nauwelijks buiten Noord-Afrika. In Europa werd dit reisverslag pas in de negentiende eeuw ontdekt. Vanaf dat moment zijn er talrijke vertalingen in vele talen vervaardigd. De vertaling/bloemlezing van Richard van Leeuwen is de eerste uitgave in het Nederlands. Voor de vertaling maakte Van Leeuwen gebruik van de editie van Défrémery en Sanguinetti (Parijs, 1853-1858), die gebaseerd is op vijf Noord-Afrikaanse handschriften, waaronder een gedeelte van de autograaf van Ibn Djoezajj. Bij de selectie van de fragmenten - de omvang van de oorspronkelijke tekst is ongeveer drie keer zo lang als deze bloemlezing - is gekozen voor een zo breed mogelijk beeld van het complete werk, waarbij zowel de verschillende aspecten van Ibn Battoeta's reis, als de streken die hij doorkruiste, worden belicht. Weggelaten werden parafraseringen van vroegere auteurs, beknopte etappebeschrijvingen en zeer gedetailleerde geschiedenissen. Daardoor kwam de nadruk uiteindelijk te liggen op Ibn Battoeta's persoonlijke lotgevallen. Naast een vertaling van een groot aantal fragmenten, voorziet de vertaler in een uitgebreid lopend commentaar, waarbij vooral aandacht wordt besteed aan de cultuurhistorische situering van de tekst. De vertaling is prettig leesbaar en doet recht aan het literaire karakter van de brontekst. De afwisseling tussen tekst en commentaar is zeer vloeiend en maakt dit interessante reisverslag direct toegankelijk, ook voor lezers zonder specialistische voorkennis.

Maaike van Berkel