Madoc. Jaargang 1998

[p. 47]

De Middeleeuwen en de negentiende eeuw

R.E.V. Stuip, C. Vellekoop (red.), De Middeleeuwen in de negentiende eeuw. Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, deel 14 (Verloren; Hilversum 1996). 192 p. Geïll. ISBN 90-6550-280-7. f34,90.

Elke onderzoeker schept telkens weer zijn eigen beeld van de Middeleeuwen. Al eeuwenlang spreekt de periode vóór 1500 sterk tot de verbeelding. In de negentiende eeuw zochten historici, kunstenaars en architecten er een bevestiging in voor visioenen van hun ideale samenleving. Zij trachtten beelden van een verloren gegane gouden tijd in de vorm van beschouwingen, bronnenpublicaties, historieschilderingen en gerestaureerde monumenten over te dragen op hun medeburgers. De motivatie van hun onderzoekingen en verlangens was meer dan zuivere wetenschappelijke of artistieke nieuwsgierigheid, het ging om een evenzeer utopisch als moralistisch verlangen naar de verzoenende kracht die naar hun mening uitging van de herinneringen aan het verleden.

De bundel De Middeleeuwen in de negentiende eeuw bevat elf zeer gevarieerde bijdragen over dit thema van onderzoekers uit Utrecht en Leiden. De onderwerpen lopen uiteen van algemene beschouwingen betreffende onderzoek en verlangen naar de Middeleeuwen, via studies over de grondleggers van roemruchte monumentale bronnenpublicaties, over het gregoriaans en de herwaardering van de middeleeuwse kunst, naar de rol van de literatuur. Het boek biedt voor een kunsthistoricus met voorliefde voor de negentiende eeuw een buitenkans om inzicht te krijgen in de wijze waarop de uiteenlopende auteurs

[p. 48]

omgaan met een periode die ons beeld van de Middeleeuwen op ingrijpende wijze heeft ge- en vervormd.

De bijdragen vallen in drie groepen uiteen. De artikelen van M. Rus over de receptie van de Franse middeleeuwse literatuur, van F. Brandsma over het Chanson de Roland, E. Kooper over Walter Scotts Ivanhoe en R. Supheert over de Keltische sage van Chuchulain gaan over de nieuwe rol die oude epen en neomiddeleeuwse romans zijn gaan spelen, onder meer in de herleving en vorming van een nationale identiteit.

Een tweede groep artikelen betreft de papieren reconstructie van historische bronnen en de herleving van liturgische vormen op basis van oude handschriften. M. de Jong behandelt de vaderlandslievende amateur J.F. Böhmer die een van de inspiratoren was van de enorme bronnenpublicatie Monumenta Germaniae Historica en A.P. Orbán beschrijft de Patrologiae cursus completus van J.-P. Migne. P. Raedts belicht de herwaardering van de middeleeuwse liturgie onder Dom P. Guéranger als aspect van de eenwording van de katholieke kerk, waarbij nationale verbanden overstegen werden en gebruik werd gemaakt van vormen en gebaren, en met name van het Gregoriaans, uit de vermeende middeleeuwse bloeiperiode van de kerk. C. Vellekoop beschrijft de wegbereiders van de monniken van Solesmes.

De meest boeiende artikelen handelen over het grensgebied tussen geschiedopvatting, kunst en architectuur. A.P.J. Miltenburg geeft in twee bijdragen een brede inventarisatie van medivalisme en mediëvistiek in de negentiende eeuw in Frankrijk, Duitsland, Engeland en Nederland. Beide artikelen vormen een goed overzicht voor een onderzoeker die dieper in het onderwerp wil duiken. Miltenburg onderscheidt een drietal perioden in de belangstelling voor de Middeleeuwen. Tot 1820 zijn vooral de emoties de drijfveer van de waardering, waarna tussen 1820 en 1850 de invloed van de wetenschap in de meeste landen blijkt uit het opzetten van monumentale bronnenpublicaties. De invloed van religieuze stromingen neemt dan toe, terwijl er in een laatste periode sprake is van de Middeleeuwen als inspiratiebron voor uiteenlopende maatschappelijke opvattingen. Mediëvalisme wordt een containerbegrip, dat naar believen kan worden gehanteerd en ingevuld. De auteur blijkt echter minder goed op de hoogte van recent kunsthistorisch onderzoek. Dit blijkt ietwat pijnlijk als hij de neogotiek karakteriseert als een namaak-middeleeuwse stijl en verderop vaststelt dat deze stijl in het Frankrijk van de vorige eeuw geen belangrijke rol speelde. Beide constateringen zijn aantoonbaar onjuist. Neogotiek is veelal een interpretatie van aan de Middeleeuwen ontleende vormen, steeds aangepast aan eigentijdse wensen en verlangens. De stijl speelde in Frankrijk wel degelijk een belangrijke rol, zoals onder meer blijkt uit het stijldebat dat in de jaren zestig rondom de bekende archtitect E.E. Viollet-le-Duc en de aanhangers van de Ecole des Beaux-Arts werd gevoerd. Lezing van het standaardwerk Neugotik van Georg Germann (1972) en de twee artikelen van C. Peeters in het Tijdschrift voor Geschiedenis (1991) en in de bundel J.A. Alberdingk Thijm. Erflater van de negentiende eeuw (1992) had zijn werk een bredere en geestrijke basis kunnen verschaffen.

A.J. van Run verraadt in noten en literatuurvermelding bij zijn overzicht van de herwaardering der middeleeuwse kunst en het ontstaan van de christelijke

[p. 49]

iconografie zijn kunsthistorische achtergrond. De beschouwing over ‘de kathedraal als boek’ met als brandpunten Victor Hugo met zijn roman Notre-Dame de Paris van 1831 en Emile Mâle met zijn befaamde iconografische handboek van 1898, is helaas wat beknopt en doet naar meer smaken. Hij had ook kunnen aansluiten bij de iconografische opvattingen van de Cambridge Camden Society in Engeland, en in Nederland bij Alberdingk Thijm. Deze laatste maakte de ‘oost-waardsche rigting’ tot kernpunt van de totale inrichting en iconografie van het kerkgebouw. Thijms opvattingen vonden aanvankelijk weinig erkenning onder de clerus. Zij werden later gematerialiseerd in de verfijnd uitgewerkte symbolenconstructies van neogotische interieurs van P.J.H. Cuypers en de kerkelijke kunstvereniging het Sint Bernulphusgilde: hooggrijpende gedachtenconstructies waarvan men zich naar analogie van Van Run kan afvragen of zij evenals de middeleeuwse kathedralen eenvoudig en voor iedereen te lezen waren.

Zoals de meeste bundels van artikelen of lezingen mist ook dit boek de rode draad die de bijdragen verbindt. Het werk is echter zeer gevarieerd en daagt uit tot beter contact tussen historici en kunsthistorici. Er lijkt behoefte te zijn aan bijeenkomsten waarin beide zo verwante groepen onderzoekers in onderling debat kunnen werken aan de afstemming en verfijning van begrippen en opvattingen.

Wies van Leeuwen