Madoc. Jaargang 1997

[p. 280]

column

Mijn kinderen

Tijdens het International Medieval Congress in Leeds zei een jonge vader tegen me dat hij nu pas begreep waarom Augustinus vond dat huilende baby's een argument voor de erfzonde vormden. Gregorius de Grote had een minder pessimistische visie: hij dacht dat infantes niet duidelijk konden maken dat ze eigenlijk onschuldig waren, omdat ze niet konden spreken. In zijn Dialogen wierp hij de vraag op of het hemelse Jerusalem niet overwegend bevolkt was door kinderen, die vanwege hun onschuld daar immers vanzelf terecht kwamen. Maar, vond hij, met het spreken kwam de zonde, en daarmee de noodzaak van opvoeding. Ter illustratie hiervan vertelde hij over een verwend jongetje van vijf jaar, dat geleerd had om te vloeken. Zijn ouders deden er niets aan, en daarom werd deze kleine door baarlijke duivels afgevoerd naar de hel. Ook Isidorus van Sevilla worstelde met het probleem van de kinderlijke onschuld. Hij schreef Augustinus over, maar vroeg zich ook af waarom parvuli eigenlijk door wilde dieren werden opgegeten of door andere ongelukken om het leven kwamen. Door de doop waren ze immers van de erfzonde verlost, en zelf waren ze nog te klein om kwaad te doen. Waarom werden ze dan toch gestraft? Zijn oplossing voor dit probleem was dat de doop de mens slechts van de eeuwige straf bevrijdde, maar niet van de bezoekingen van het ondermaanse. Dus gingen kinderen, net als iedereen, naar de bliksem.

Het zijn problemen waarmee mensen door de eeuwen heen hebben geworsteld: waarom treft het kwaad de onschuldigen? Veel theologische debatten draaien hierom, zoals ik mijn eerstejaars jaarlijks uitleg (het andere hete hangijzer is de paradox van de Triniteit). Het onschuldige kind (of niet) speelt in vroeg-middeleeuwse verhandelingen over zonde een grote rol, vermoedelijk omdat de auteurs van zulke teksten ervaring hadden met jonge kinderen. De familia van het klooster of de bisschopskerk lijkt in niets op een hedendaags gezin, maar sinds de late zevende eeuw herbergden zulke gemeenschappen een horde koters. Theorie over kinderlijke onschuld was geworteld in de praktijk van alle dag. Praktische problemen te over voor Karolingische monniken. Hoeveel vlees, eieren, boter, melk en groenten heeft een kind van tien jaar nodig? Hoe zorg je dat ze niet rotzooien in de badkamer voor het slapen gaan? Hoe vaak moeten ze spelen onder toezicht? Hoe moet een goede magister (lees: kinderoppas) zich gedragen? Mag hij slaan of moeten ze de hoek in?

Een zorgelijk troepje, die vroeg-middeleeuwse clericale opvoeders. Het zal allemaal wel meegevallen zijn, want nogal wat monastieke kinderen schrijven met grote liefde en aanhankelijkheid over hun opvoeders. De ‘moederlijke zorg’ van de ‘vaders’ in York begeleidde Alcuin tijdens zijn omzwervingen op het continent, en die moederlijke metafoor duikt vaker op. Wat betekende dit eigenlijk? Wat was liefde in deze doorgaans single-sex gemeenschappen waarin de meesten als kleuters binnenkwamen, zonder ervaring met volwassen liefde, en met het behoud van hun kinderlijke onschuld als voornaamste inzet? Het merkwaardige is dat, in weerwil van de beperkingen van het dictaat, liefde je tegemoet stroomt

[p. 281]

als je de Karolingische brievencollecties leest, En dan hebben we het nog niet eens over de liefdespoëzie van Gottschalk: ‘Waarom gebied je me te zingen, jongen, wie ben je dat je me dit vraagt?’ Doet het er iets toe wat voor soort liefde dat was in hedendaagse termen? Nee, want dat is een onhistorische vraag.

Maar toch. Onhistorische vragen voeden het historisch onderzoek. Zo blijf ik diep begaan met Wolo, een jonge monnik uit de kroniek van Ekkehard IV van St. Gallen (ca. 1050). Wolo kwam als geschonken kind in het klooster en bleek onhandelbaar, zelfs toen de wanhopige monniken zijn ouders te hulp riepen om hem in het gareel te krijgen. Die strategie mislukte. Wolo hunkerde naar de wijde verten buiten het klooster, en beklom regelmatig de klokketoren. ‘Omdat hij niet naar buiten mocht keek hij naar de bergen en velden en bevredigde zo zijn onrustige geest.’ Op een dag begaf de vloer van de toren het, Wolo viel naar beneden en brak zijn nek.

Natuurlijk ziet Ekkehard hierin een duivelse list, maar Hans Haefele interpreteert het als een zelfmoord. Voor mij - ben ik postmodern geworden? - doet het antwoord er niet zoveel toe, al vermoed ik dat Haefele gelijk heeft. Maar zit niet de duivel achter menige zelfmoord? Wat er wel toe doet is het vervolg van Ekkehards verhaal. Wolo stierf niet onmiddellijk - hij gaf pas de geest nadat hij zijn zondige ziel had toevertrouwd aan de gemeenschap en zijn leermeester Notker Balbulus. Het was Notker die, eenzaam, het lijk van zijn leerling waste en hem begroef. Nadien biddend in de kerk dacht hij zijn oude vriend Ratpert te zien, de schoolmeester van de gemeenschap, die tegen hem zei: ‘hem (Wolo) zijn vele zonden vergeven, want hij heeft veel liefgehad’ (vrij naar Luc. 7:47). Achteraf bleek Ratpert al die tijd in bed gelegen te hebben, maar zijn verschijning bracht de rouwende Notker veel troost. Het verhaal gaat, denk ik, over de liefde tussen een volwassene en een kind, een begaafde leraar en dito leerling en over de diepe treurnis wanneer dit kind uiteindelijk te gronde gaat. Maar ook over de warmte van vrienden met wie je bent opgegroeid, zoals Ratpert, die de treurende substituut-ouder bijstonden in een moment van diepe wanhoop.

Kortom, het verleden is een vreemd land, maar soms komt het ons bekend voor. Verdriet en liefde zijn elementaire menselijke gevoelens. De motieven zijn vaak anders in het verre verleden, maar fundamentele en zeer herkenbare emoties presenteren zich in gestileerde en vervreemdende vorm, in de teksten waarmee wij het nu moeten doen. Mijn ervaring met het materiaal van voor 1100 is dat basale emoties zich kristalliseerden rondom kinderen - hun welzijn, hun opvoeding, hun kuren, hun vaak onvermijdelijke dood en de rouw die dan volgde. Ik begon me als student voor middeleeuwse kinderen te interesseren omdat in de jaren zeventig door Ariès en anderen zo stellig werd beweerd dat ze niet bestonden. Zo kwam ik terecht bij oblaten, kinderen die opgroeiden in kloosters. Dat onderzoek ligt nu achter me; terugkijkend kan ik zien hoezeer ik persoonlijk betrokken ben geraakt bij ‘mijn kinderen’. Of dat mijn werk beter of slechter heeft gemaakt? Ik weet het niet. De tijd zal het leren.

Mayke de Jong