Madoc. Jaargang 1997

Digitaal bladeren in het Utrechts Psalter

The Utrecht Psalter. Picturing the Psalms of David. Universiteit Utrecht. Utrecht 1996. f 69,50.

Ter gelegenheid van de tentoonstelling Het Utrechts Psalter, die van 31 augustus tot en met 17 november 1996 in het Museum Catharijneconvent (Utrecht) plaatsvond, werd naast een catalogus ook een cd-rom van dit bijzondere handschrift uitgebracht. Het psalter werd tussen 820 en 840 vervaardigd in de benedictijnenabdij van Hautvilliers (Noord-Frankrijk). Het is een product uit de School van Reims, een centrum dat door toedoen van Karel de Grote tot grote bloei kwam. Het psalter, dat tot de hoogtepunten van deze School behoort, belandde omstreeks 1000 in Engeland. Hier werd het tussen 1020 en 1040 meermaals gekopieerd. In de loop van de zestiende eeuw kwam het in bezit van Sir Robert Cotton. Uiteindelijk belandde het in Nederland bij Willem de Ridder, die het in 1716 naliet aan de Utrechtse Universiteitsbibliotheek. Sindsdien draagt het de naam Het Utrechts Psalter (UB Ms. 32).

De cd-rom bevat alle volledige Latijnse teksten van de honderdvijftig psalmen en de zestien cantica (liederen) die het psalter bevat. Ook alle pentekeningen die aan de psalmen en gezangen voorafgaan zijn op de cd opgenomen: 166 illustraties in totaal. Alleen al door de omvang is een cd-rom een uitstekend medium om al deze informatie behendig te documenteren.

Maar welk nut heeft het voor de gebruiker? Het belangrijkste doel van de cd is dat de gebruiker de relaties tussen tekst en beeld kan zien door middel van kaders in de afbeeldingen en corresponderende onderstrepingen in de tekst. Door op een van beide te klikken wordt de correponderende tekst of afbeelding ernaast gezet. Op de overigens niet zo scherpe afbeeldingen kan men inzoomen om deze in detail te bekijken. Men kan zo psalm voor psalm door het digitale psalter bladeren. Maar ook kan men zoeken op afzonderlijke passages of woorden. Iemand die geïnteresseerd is in muziekinstrumenten kan bijvoorbeeld op woorden als cithara, tympanum en psalterium klikken. Dan volgen alle tekstreferenties met psalm- en folionummer, waarna men de bijbehorende afbeeldingen kan oproepen.

De multimediale mogelijkheden van deze cd zijn eigenlijk beperkt. Het is jammer dat de makers niet verder zijn gegaan dan het samenvoegen van teksten en plaatjes. Waarom heeft men geen relatie aangebracht tussen de handgeschreven tekst en de transcriptie (eventueel in vertaling) ervan? Een klankvoorbeeld van de muziekinstrumenten zou ook wat meer tot de verbeelding hebben gesproken. Aardig in dat opzicht is om de cd-rom Leonardo da Vinci te bekijken, die de Amerikaanse firma Corbis maakte van de Codex Leicester, een vermaard hand-

[p. 186]

schrift met aantekeningen en schetsjes van Da Vinci. Op deze cd kan men net als bij het Utrechts Psalter door het handschrift bladeren, maar een belangrijk verschil is dat de gebruiker een handzaam venster als een leesloep over het handschrift kan schuiven, waarin men naar keuze een transcriptie of een vertaling te zien krijgt. Dit venster is met de muis soepel heen en weer te schuiven zodat men de tekst op een heel directe manier kan ontcijferen. Ook is er met synopsissen, gesproken toelichtingen en muziek gewerkt. Een soortgelijke aanpak had wellicht wat meer beweging in Het Utrechts Psalter kunnen brengen. Het is nu een vrij plat en statisch product, waarin zelfs geschreven achtergrondinformatie over het handschrift, zoals die te lezen is in de catalogus (en in het destijds gratis verspreide tentoonstellingskrantje) ontbreekt. Informatie over de handschriftentraditie waaruit het Psalter voortkomt, over hoe het in Utrecht terechtgekomen is, over de interpretatieproblematiek van muziekinstrumenten of over de al dan niet gebruikte Romeinse kapitaalschriften, zouden als aanvullingen wat meer context en historische diepgang aan dit product hebben kunnen geven. Opmerkelijk is overigens dat de toelichting díe er is uitsluitend in het Engels wordt weergegeven, terwijl men de psalmteksten in vier talen kan raadplegen (Latijn, Frans, Nederlands, Engels). Maar dit is vermoedelijk het gevolg van het feit dat de makers het toelichtingenveld vooral hebben gevuld met de beschrijvingen van E.T. Dewald uit zijn The Illustrations of the Utrecht Psalter (Princeton 1932), weliswaar aangevuld met recentere bevindingen.

De eenvoud van het cd-boekje wekt de indruk dat het programma vrij vlot op de genoemde systemen draait. Voor wie niet over Windows 95 beschikt, maar met Windows 3.11 werkt, blijkt het ‘you can install easily’ uit te kunnen lopen op een behoorlijke zoektocht om de psalmteksten in een leesbaar lettertype op te roepen. Bij het inzoomen op de afbeeldingen blijkt de afbeelding buiten het detail af te brokkelen tot een vage achtergrond. Na wat geïnformeer bij deze of gene zal men er uiteindelijk wel achter komen hoe alles zichtbaar kan worden gemaakt, maar het blijft mijns inziens een onnodige misser die met een betere interface en wat dieper programmeerwerk van het Multimedia Laboratorium (Faculteit der Letteren, Universiteit van Utrecht) voorkomen had kunnen worden.

Deze cd-rom is, na eenmaal te zijn geïnstalleerd, een aardig speeltje voor beginners. Maar wie al enigszins bekend is met de huidige multimediale mogelijkheden zal snel zijn uitgekeken, en liever bladeren in een mooie facsimile-uitgave.

Anne Houk de Jong

Minimale systeemvereisten:

Windows 3.1 (8 MB RAM, 2 MB vrije schijfruimte, SVGA, 256 kleuren)

Windows 95 (8 MB RAM, 2 MB vrije schijfruimte, SVGA, 256 kleuren)

Window NT 3.5 (16 MB RAM, 2 MB vrije schijfruimte, SVGA, 256 kleuren)