Madoc. Jaargang 1997

Ordehandhaving in middeleeuws Parijs

Esther Cohen, Peacable domain, certain justice (Verloren; Hilversum 1996). 112 p. Geïll. ISBN 90-6550-536-9. f 25, -.

Parijs was in de vijftiende eeuw de grootste stad van West-Europa. Van de omvang van deze metropool moeten we ons overigens geen al te overdreven voorstellingen maken. Nog in de zestiende eeuw kon men in drie uur tijd rondom de stadsmuren lopen! De handhaving van de openbare orde in de Franse hoofd-

[p. 179]

stad was de verantwoordelijkheid van de prévöt, de proost. Dit ambt omvatte een aantal taken die tegenwoordig worden uitgeoefend door een rechter, een hoofdcommissaris van politie en een gevangenisdirecteur. De prévöt hield bureau in het Grand Châtelet op de rechteroever van de Seine. In het Châtelet - tegenwoordig voor velen vooral de naam van een groot metro-station - waren aan het eind van de vijftiende eeuw tegelijkertijd verschillende rechtbanken, een politiebureau en de grootste gevangenis van Parijs gehuisvest.

Onder verantwoordelijkheid van de prévöt handhaafden in die tijd ongeveer 450 sergeants, zeg maar agenten van politie, de openbare orde in de straten van Parijs. Ter vergelijking: in Amsterdam waren in de zeventiende en achttiende eeuw een schout, vijf substituut-schouten en circa 28 schoutsknechten daarmee belast. Zij die wegens ordeverstoring door de Parijse sergeants werden aangehouden, werden gevankelijk weggevoerd en opgeborgen in één van de dertien afdelingen van de gevangenis in het Châtelet. Overeenkomstig koninklijk voorschrift werden alle arrestanten die het Châtelet werden binnengebracht, geregistreerd. Hoewel er zeker vanaf 1425 voortdurend een arrestantenregister is bijgehouden, is er uit de vijftiende eeuw slechts één registerdeeltje bewaard gebleven. Dit kleine register bevat de inschrijvingen over de periode 14 juni 1488 tot 31 januari 1489. In die zeveneneenhalve maand werden in totaal 2.000 mensen in het Châtelet gevangen gezet. Het aantal dat per dag werd binnengebracht kon variëren van twee tot zesentwintig. De klerk die de binnengebrachte gevangenen inschreef in het register, noteerde van iedere gevangene de naam, het adres (of het ontbreken daarvan), het beroep, de tijd en de plaats van arrestatie, de namen van de sergeants die de arrestatie verrichtten en de reden van de arrestatie. In de marge van de inschrijvingen werd dikwijls het uiteindelijke lot van de arrestanten vermeld. De meesten verbleven niet lang in het Châtelet: een tiende van de gevangenen verliet het vrijwel direct om te worden overgedragen aan de rechtsmacht onder wier jurisdictie zij ressorteerden (bijvoorbeeld geestelijken en studenten); ongeveer een vijfde werd vrijgelaten na een korte gevangenschap en de rest werd snel berecht, gestraft en binnen een paar dagen weer vrijgelaten. In feite werden de meeste gevangenen - na te zijn gestraft - binnen vierentwintig uur na hun arrestatie weer op straat gezet. De reden voor deze snelle vrijlating was niet alleen gelegen in de permanente overbevolking van de gevangenis, maar bovenal in de aard van de delicten: de meeste gevangenen verdienden geen langdurige opsluiting. In het overgeleverde register vindt men weinig (zware) criminelen. De meeste arrestanten waren kleine schuldenaars (die werden opgesloten om ze te dwingen hun schulden te betalen), ordeverstoorders (publieke dronkenschap, vechtpartijen en overtreding van stedelijke verordeningen) en kijvende huisvrouwen. Prostituées, dieven en andere criminelen vormden de minderheid onder de gevangenen. Het bewaard gebleven register getuigt bovenal van de overheidsbemoeienis met de ordehandhaving; over de toenmalige strafrechtspleging informeert het ons nauwelijks.

Esther Cohen heeft dit register gebruikt als uitgangspunt voor een kleine historisch-antropologische studie naar de handhaving en de verstoring van de openbare orde in Parijs aan het eind van de vijftiende eeuw. De auteur, die de afgelopen jaren enkele cultureel-antropologische monografieën over misdaad en strafrechtspleging in laat-middeleeuws Frankrijk heeft gepubliceerd, typeert

[p. 180]

de inhoud van het register als microcosmic history. Haar boekje Peaceable domain, certain justice - de titel is mede geïnspireerd door een laat-middeleeuws Frans gedichtje - bestaat uit twee delen. In het eerste deel The Disorder within the Orderbeschrijft ze in een vijftal korte hoofdstukken de sociale topografie, de rechterlijke organisatie en de rechtsbedeling in het vijftiende-eeuwse Parijs, de dagelijkse gang van zaken in het Châtelet, de organisatie van de Parijse politie en het machtsmisbruik waaraan deze zich schuldig maakte. In deel twee, The Order within Disorder, behandelt Cohen achtereenvolgens de Parijse stadsdelen waarin veel criminaliteit voorkwam en wanorde heerste, de spanning op straat tussen de bevolking en de ordehandhavers, de rol van het geweld in het dagelijks leven en de reactie daarop van de overheid, de prostitutie in de Parijse samenleving en de wat moeizame houding daartegenover van de overheid, de grensgebieden tussen kleine en grote criminaliteit en tot slot de ‘professionele’ (grote) criminaliteit. Het betoog, onderbouwd door 308 noten, wordt afgesloten met een conclusie, een lijst van bronnen en een uitgebreide literatuuropgave.

Dit goed geschreven boekje van circa tachtig pagina's tekst getuigt van grote kennis van zaken. De op zichzelf summiere en soms weinigzeggende gegevens die het register bevat, zijn door Esther Cohen op basis van haar grote kennis van de laatmiddeleeuwse Franse misdaadpraktijk en strafrechtspleging in een groter verband geplaatst, waardoor ze sterk aan zeggingskracht winnen. Hoewel ook deze bescheiden studie niet helemaal ontsnapt aan de hebbelijkheden die de beoefening van de historische antropologie eigen zijn (een naar mijn smaak soms te grote vrijheid in de omgang met en de interpretatie van bronnen, gepaard aan een neiging om menselijke gedragspatronen in de bestudeerde periode als uniek of bijzonder te waarderen), ontaardt de creativiteit waarmee de auteur de registerinschrijvingen interpreteert en verwerkt nergens, voorzover ik dat althans kan beoordelen, in een al te vrije gedachtenvlucht. Wat mij na lezing van Peaceable domain vooral is bijgebleven, is de afwezigheid van een scherpe sociale scheidslijn tussen de gezagsdragers op straat en de ordeverstoorders en kleine criminelen. Menig sergeant komt in het register tevens voor als arrestant. Het grijze gebied in het verkeer tussen dienders en boeven, waarover wij tegenwoordig zo dikwijls in de krant lezen, is klaarblijkelijk van alle plaatsen en tijden.

C.M. Cappon