Madoc. Jaargang 1997

[p. 142]

serie

• Rob Meens
Food for thought
Onreine dieren in de vroege Middeleeuwen^*

Waarom eten Engelsen geen paardenvlees en waarom eten wij het steeds minder? Elke cultuur heeft zijn eigen opvattingen over de dierenwereld, hetgeen onder andere zijn neerslag vindt in het menselijke consumptiepatroon. Voedselvoorschriften die zijn vastgelegd in boeteboeken vormen zo bezien een sleutel voor vroegmiddeleeuwse denkbeelden over dieren.

Mijn slager verkoopt paardenvlees. Toch zie ik slechts zelden iemand paardenvlees kopen. Als dit al voorkomt, dan zijn het meestal oudere mensen die zich overgeven aan de geneugten van paardenbiefstuk of paardenlappen. Engelse kennissen bleken gefascineerd door het feit dat wij paardenvlees konden kopen. Ze vonden het weliswaar een afschuwelijke gewoonte, maar wilden er ook graag eens van proeven, zolang ze maar niet wisten dat het vlees van dit edel dier afkomstig was. Wat verboden is, oefent toch altijd een fascinerende aantrekkingskracht uit.

Waarom eten Engelsen eigenlijk geen paardenvlees en waarom eten wij het steeds minder? Dit moet met ons beeld van het paard te maken hebben. Waarom zetten restaurants wel struisvogelbiefstuk op het menu, maar geen paardenbiefstuk? Het paard is de laatste decennia steeds minder een lastdier geworden, maar veel meer een rijdier. Hierdoor is het steeds meer opgeschoven vanuit de categorie van vee naar die van huisdieren. En huisdieren eten wij niet. Het afschieten van enkele zwerfkatten in verband met de verspreiding van de varkenspest zorgt voor veel ophef, terwijl het afslachten van vele duizenden varkens en biggen - als ‘middeleeuws’ betiteld - betrekkelijk weinig emotionele protesten oproept.

* Dit is de laatste aflevering van een reeks van drie artikelen over dieren.

De eetbaarheidsfactor

Elke cultuur heeft zo zijn eigen opvattingen over de dierenwereld, hetgeen onder andere zijn neerslag vindt in het menselijke consumptiepatroon. Je kunt zeggen dat we er een culturele classificatie van de dierenwereld op nahouden, die verschilt van de wetenschappelijke classificatie. Biologisch is er weinig

[p. 143]

1. De paarden van de drie koningen. Plafondschildering (ca. 1130) in de kerk van St. Martin in Zillis (Graubünden), Zwitserland.

verschil tussen een varken en een paard, maar in de keuken en op tafel is er blijkbaar een levensgroot onderscheid. Onderzoek van gevoeligheden ten aanzien van de consumptie van bepaalde soorten van vlees kan derhalve licht werpen op de achterliggende culturele classificatie van de dierenwereld. Deze achterliggende classificatie blijft vaak onuitgesproken. De mensen die vlees van bepaalde diersoorten mijden, kunnen hun afschuw dikwijls maar moeilijk onder woorden brengen. Vaak stelt men ook een ‘verklaring achteraf’ op. Zo zouden joden geen varkensvlees eten omdat dat in een warm klimaat ongezond zou zijn. Varkensvlees zou in dergelijke omstandigheden sterk aan bederf onderhevig zijn. Dit mag waar zijn, maar dit verklaart niet waarom de joden dit wel ingezien hebben en bijvoorbeeld de Egyptenaren niet.^1. Of moeten we veronderstellen dat de joden een grotere medische kennis hadden dan de Egyptenaren? Hindoestanen eten in vaak vergelijkbare klimatologische omstandigheden juist wel varkensvlees, maar weer geen runderen. Mary Douglas heeft laten zien dat het meer zin heeft dergelijke voorschriften te interpreteren tegen de achtergrond van het heersende wereldbeeld. Het classificatiepatroon van de dierenwereld, dat nauw samenhangt met het totale wereldbeeld, levert een bevredigendere verklaring van voedselverboden op dan de ‘medisch-materialistische’ benadering van dergelijke voorschriften.^2.

De door Douglas gepropageerde benadering kunnen we ook toepassen op de

1. Een medisch-materialistische verklaring wordt nog steeds voorgestaan, zie bijv. M. Harris, The sacred cow and the abominable pig. Riddles of food and culture (New York 1988).

2. Zie vooral M. Douglas, Purity and Danger. An Analysis of the Concepts of Pollution and Taboo (Londen 1966). Een goede introductie op het werk van Mary Douglas biedt het themanummer van Focaal getiteld De schoonheid van Mary Douglas 28 (1996).

[p. 144]

voedselvoorschriften uit de vroege Middeleeuwen. Op deze wijze zouden we een beeld kunnen krijgen van de indeling van de dierenwereld in deze aan bronnen zo schaarse periode. Een probleem bij een dergelijke benadering blijft dat ideeën over de eetbaarheid van dieren vaak niet uitgesproken worden, hetgeen in nog sterkere mate geldt voor de verklaring van dergelijke opvattingen. Als het verklaren van consumptiepatronen voor de moderne tijd al niet eenvoudig is, dan is het begrijpelijk dat het voor de vroege Middeleeuwen nog moeilijker zal zijn. Desondanks zijn er ook hier mogelijkheden om enig zicht te krijgen op de classificatie van de dierenwereld, al blijven er genoeg vragen onbeantwoord.

Bestonden er in de vroege Middeleeuwen dan voedselvoorschriften? Het antwoord is een volmondig ja.^3. Wij zijn geneigd bij voedselvoorschriften vooral aan het jodendom, de islam of het hindoeïsme te denken, maar ook in het christendom bestaan er voorschriften betreffende toegestane en niet toegestane spijzen. In de Latijnse kerk kennen we expliciete voorschriften, vooral uit de vroege Middeleeuwen. De belangrijkste bronnen voor onze kennis hiervan zijn de handboeken die de priesters richtlijnen moesten bieden bij het afnemen van de biecht, de zogeheten boeteboeken.^4. Deze werken bevatten vaak, maar niet altijd, uitvoerige voorschriften over de boete die een biechtvader diende op te leggen indien iemand opbiechtte dat hij van verboden voedsel gegeten had. Verboden was vooral vlees van bepaalde dieren of voedsel dat met bepaalde dieren in contact gekomen was. Nadere beschouwing van deze voorschriften geeft inzicht in de houding ten aanzien van deze dieren in de vroege Middeleeuwen en in de culturele classificatie van de dierenwereld.

3. Al wordt dit vreemd genoeg ontkend door J. Jarnut, ‘Konsumvorschriften im Frühund Hochmittelalter’, in: T. Ehlert (ed.), Haushalt und Familie im Mittelalter und früher Neuzeit. Vorträge eines interdisziplinären Symposions vom 6.-9. Juni 1990 an der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn (Sigmaringen 1991), 119-128.

4. Zie voor een introductie op deze teksten R. Meens, Het tripartite boeteboek. Overlevering en betekenis van vroegmiddeleeuwse biechtvoorschriften (met editie en vertaling van vier tripartita) (Hilversum 1994) 11-72.

Onreine dieren

Er bestond blijkbaar een onderscheid tussen reine en onreine dieren, al wordt dit slechts een enkele keer expliciet uitgesproken. Een boeteboek dat we slechts kennen omdat het in de achttiende eeuw uitgegeven is op basis van een

2. Een gespikkelde wilde kat. MS Bodley 546, The Master of Game (c. 1425-1450), fol. 40v.

[p. 145]

handschrift dat toentertijd bewaard werd in het Ardense klooster van St. Hubert, spreekt van reine en onreine dieren in de context van seksueel verkeer tussen mens en beest. Als iemand zich aan bestialiteit schuldig maakt met reine dieren schrijft dit achtste- of negende-eeuwse boeteboek een boete van twaalf jaar vasten voor. Betrof het echter onreine dieren dan was de boete vijftien jaar. In het laatste geval zegt dit Paenitentiale Hubertense niets over de eetbaarheid van het desbetreffende dier, waarschijnlijk omdat onreine dieren toch niet gegeten werden. In het eerste geval wordt echter bepaald dat men het door menselijke seksualiteit bezoedelde dier niet mag eten, hetgeen ook geldt voor haar jongen, terwijl men tevens moet voorkomen dat het dier geslachtsgemeenschap met een ander beest heeft.^5. Men meende kennelijk dat de aan het dier klevende bezoedeling op haar jongen overgedragen kon worden.

Het Paenitentiale Hubertense maakt dus een onderscheid tussen reine en onreine dieren, maar helaas geeft de tekst niet aan welke dieren als rein of onrein gezien werden. Hetzelfde boeteboek onderscheidt ook reine en onreine vogels, opnieuw zonder specifiek te worden. Als een reine vogel in een vat met wijn, olie of honing viel kon men ermee volstaan de aldus verontreinigde vloeistof te heiligen waardoor dit weer geschikt werd voor consumptie. Als daarentegen een onreine vogel of een muis in een dergelijk vat gevallen was, dan diende men het voedsel weg te gooien.^6. Maar welke vogels werden nu als onrein beschouwd?

In Ierse bronnen vinden we opsommingen van vogels die klaarblijkelijk als onrein beschouwd werden. De Canones Hibernenses en een in het Oudiers geschreven boeteboek noemen de adelaar, de havik, de raaf, de kraai, de kauw, de ekster, de kip en de haan.^7. Het is niet altijd even duidelijk welke soorten precies bedoeld worden, omdat het niet zeker is of de gebruikte Latijnse en Oudierse termen wel precies overeenkomen met door ons gebruikte soortnamen. Gerald van Wales (ca. 1146-1223) beweert bijvoorbeeld dat de zwarte kraai in Ierland niet of slechts uiterst zelden voorkwam en de ekster totaal onbekend was.^8. Ondanks deze terminologische onzekerheid lijken deze opsommingen enig patroon te vertonen. Roofvogels en aaseters zijn blijkbaar taboe. Dit is ook te rijmen met een uitspraak van Theodorus van Canterbury († 690) wanneer hij in een opsomming van dieren die voedsel kunnen verontreinigen spreekt van ‘een onrein dier dat bloed eet’.^9. Het consumeren van bloed en aas blijkt een dier onrein te maken. Als een varken aas gegeten had was het niet meer geschikt voor menselijke consumptie.^10. Theodorus houdt de Engelsen voor dat de Grieken hun varkens geen aas te eten gaven; maar als varkens, of ook kippen, zulk voedsel gegeten hadden hoefde men ze niet af te wijzen. Anders werd dit als ze mensenvlees tot zich genomen hadden. In dat geval mocht men pas na een jaar van het varken eten, wanneer, zo meende men waarschijnlijk, alle aas het dierenlichaam weer verlaten had.^11. Dat dieren beoordeeld werden op het voedsel waarmee ze zich voedden, blijkt uit enkele bepalingen in de Canones Adomnani. Voedsel dat door een koe aangeraakt was kon men zonder meer eten want koeien voeden zich alleen met gras en bladeren van de bomen (van gemalen schapenbotten was nog geen sprake). Bij door varkens verontreinigd voedsel lag de zaak gecompliceerder want varkens eten zowel reine als onreine zaken; en door kraaien beroerde spijzen waren van elke menselijke consumptie uitgesloten omdat niemand wist met welk onrein vlees het dier zich gevoed had.^12. In

5. P. Hubertense 34 en 58, ed. R. Kottje, Paenitentialia minora Franciae et Italiae saeculi VIII-IX, CC SL 156 (Turnhout 1994) 111 en 114-115; vgl. P. Merseburgense B, c. 14, ibid., 176.

6. P. Hubertense, c. 61, ed. Kottje, 115; deze bepaling komt ook voor in het P. Merseburgense B, c. 16, ed. Kottje, 174.

7. Canones Hibernenses I, 17, ed. L. Bieler, The Irish Penitentials, with an appendix by D.A. Binchy, Scriptores Latini Hiberniae 5 (Dublin 1963) 162; Old Irish Penitential I, 3, ibid., 260; Paenitentiale Bigotianum I, 5, 6, ibid., 216.

8. Gerald of Wales, The History and Topography of Ireland, I, 17 vertaald door J. O'Meara (Harmondsworth 1982), 46.

9. P. Theodori U I, 7, 7, ed. P.W. Finsterwalder, Die Canones Theodori Cantuariensis und ihre Überlieferungsformen (Weimar 1929) 299; vgl. P. Bigotianum, I, 5, 8, ed. Bieler, 216.

10. Canones Adomnani 6, ed. Bieler, 176.

11. P. Theodori U II, 8, 7, en 11, 7-8, ed. Finsterwalder, 323 en 325-6.

12. Canones Adomnani c. 10-12, ed. Bieler, 178.

[p. 146]

3. Katten, muizen en hostie. Detail van de Chi-Rho-bladzijde in het Book of Kells (Dublin, Trinity College). Uit: The Book of Kells. Reproductions from the Manuscript in Trinity College Dublin. With a study of the Manuscript by F. Henry (Londen 1974), 107.

de Oudierse heldensaga's blijkt een belangrijke eigenschap van het heldenpart, het eervolle voedsel dat aan de held voorbehouden was, hierin te bestaan dat de geslachte dieren op bijzondere wijze gevoederd waren:

Daar is een zevenjarig everzwijn; vanaf de tijd dat hij een kleine big was, ging er niets door zijn bek dan melkpap en meelbrij in de lente, en in de zomer verse wrongel en verse melk. Noten en tarwekorrels in de herfst, en vlees en bouillon in de winter. Daar is een op stal gemeste koe die net zeven jaar oud is; vanaf de tijd dat ze een klein kalf was, ging er geen heidekruid of stekelbrem door haar bek, alleen maar verse melk en fijn, groen gras en graan.^13.

13. Het feestgelag van Bricriu. Een heldenverhaal. Uit het Oudiers vertaald en van toelichtingen voorzien door Maartje Draaken Frida de Jong (Amsterdam 1986) 11.

Dieren op afstand

Een dier dat zich met onreine zaken voedde was blijkbaar taboe. Maar het lijkt erop dat er nog andere redenen waren om dieren als onrein te beschouwen. Muizen, honden en katten werden ook als bezoedelend ervaren. Bij de laatste twee speelt mogelijk mee dat ze zich met muizen voedden. Cummeanus, auteur van een zevende-eeuws Iers boeteboek, spreekt bijvoorbeeld van voedsel dat verontreinigd is doordat het aangeraakt is door een ‘Familiaris bestia ... quae est muriceps’ (door een huisdier dat muizen vangt).^14. Maar in deze gevallen lijkt ook een ander motief mee te spelen. Het gaat hier om ‘huisdieren’, mogelijk katten en honden: dieren die zo dicht in de nabijheid van mensen verkeren dat ze bedreigend worden voor de menselijke identiteit. Met name dieren

14. P. Cummeani (XI), 18, ed. Bieler, 130.

[p. 147]

die ons zo dicht op de huid zitten, die onder hetzelfde dak slapen, het huis inen uitlopen, dienen op afstand gehouden te worden om het onderscheid tussen mens en dier niet te vervagen.

Het bewaren van afstand tot dieren blijkt vooral van belang als het gaat om het heilige. Boeteboeken bevatten uitvoerige voorschriften die moeten voorkomen dat de eucharistie door dieren bezoedeld wordt. Als de celebrerende priester de eucharistie op de grond laat vallen moet hij deze oprapen, de vloer met een bezem schoonvegen, het bijeengeveegde stro verbranden en de as onder het altaar verbergen. Als hij de eucharistische gaven echter niet kan vinden, dan moet alles wat aangetroffen wordt op de plaats waar deze gevallen zijn, verbrand worden en onder het altaar opgeborgen. Eerbied voor het heilige speelt hier een rol, maar waarschijnlijk ook angst voor een mogelijke bezoedeling van het heilige door dieren. Als de eucharistie immers niet goed bewaakt wordt en een muis eraan knaagt, moet de verantwoordelijke priester veertig dagen boeten. Angst voor bezoedeling van het heilige door dieren zien we ook in de aanzienlijke verzwaring van de op te leggen boete in het geval iemand de eucharistie uitbraakt. De boete varieert hier al naar gelang de reden waarom iemand moet braken, maar de boete wordt enorm verhoogd in het geval honden van een dergelijk braaksel likken.^15.

15. P. Cummeani, I, 8-11 en (XI),7-9. ed. Bieler, 112 en 130.

Katten en honden in de marge

Tegen de achtergrond van dergelijke bepalingen wordt ook een detail in het Book of Kells interessant. Hier zien we de eucharistie die aangevreten wordt door twee muizen, die op hun beurt weer gevangen worden door twee katten. Dit is een onderdeel van het Chi-rho monogram dat Christus symboliseert. Op het eerste gezicht wekt dit tafereel verbazing omdat hier het heilige op ernstige wijze bezoedeld wordt. Gaat het hier om een verbeelding van primaire angsten van een geestelijke? Of is er wellicht sprake van een diepere betekenis van dit tafereeltje? Lewis heeft de symbolische betekenis van deze pagina uitvoerig besproken, maar het aspect van bezoedeling niet genoemd. Symboliseert juist het contact met bezoedelende materie echter niet bij uitstek de vleeswording van Christus?^16.

Overigens is, zoals Willem van Bentum in de eerste bijdrage aan de serie over dieren in Madoc constateerde, het afbeelden van een kat in deze periode uiterst zeldzaam, evenals haar voorkomen in literaire bronnen. Volgens Robert Delort komt dit doordat de kat in de vroege Middeleeuwen in West-Europa bijna niet voorkwam.^17. Naast het ontbreken van schriftelijke bronnen wijst Delort op het ontbreken van botten van katten in archeologisch vondstmateriaal. Nu ontbreken vermeldingen van katten niet volledig in het vroegmiddeleeuwse teksten. De kat lijkt wel degelijk in de vroege Middeleeuwen rondgewandeld te hebben, maar bleef waarschijnlijk een zeldzame verschijning.

Vermeldingen van honden zijn veel talrijker. Een episode uit het heiligenleven van de Ierse heilige Declanus benadrukt nogmaals dat hondenvlees taboe was. Als een zekere Dercanus, een vir gentilis, een heiden, de heilige ontvangt, wil hij de christenen een streek leveren. Hij laat zijn dienaren in het geniep een hond doden, waarvan ze het hoofd en de poten moeten begraven. Het vlees moeten ze goed bereiden en aan de leerlingen van de heilige aanbieden. Ze moe-

16. S. Lewis, ‘Sacred Calligraphy. The Chi Rho Page in the Book of Kells’, Traditio 36 (1980) 139-159; Book of Kells, f. 34r.

17. W. van Bentum, ‘Het oog van Tybeert’, Madoc 11 (1997) 1, 13-19; vgl. R. Delort, Les animaux ont une histoire (Parijs 1984).

[p. 148]

4. Het slachten van het paard en het eten van het vlees. Uit: Gerald of Wales, The History and Topography of Ireland (Harmondsworth 1982), 109.

ten hiervoor een vette hond uitzoeken en het doen voorkomen alsof het om schapenvlees gaat. Declanus vermoedt dat het aangeboden vlees niet kosjer is en ontdekt in het vlees een hondeklauw, die de dienaren van Dercanus bij vergissing toch meegekookt hadden. Zo voorkomt de heilige dat zijn discipelen iets ongeoorloofds (illicitum) eten. Dercanus blijkt zo onder de indruk dat hij het christelijke geloof aanneemt.^18.

18. Vita Declani c.25, ed. C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, vol. 2 (Oxford 1910) 50.

Paardenvlees

Valt het paard in dezelfde categorie van onreine dieren als hond en kat? Ierse teksten verbieden het eten van paardenvlees. Als de heilige Moling incognito op reis is en nergens onderdak vindt, wordt hij ontvangen door een vrouw die aan de rand van een dorp woont. Zij biedt hem koeienmelk aan. Verder is er niets in huis behalve paardenvlees. De heilige zegent echter het huis van zijn gastvrouw en verandert daarbij en passant het paardenvlees in een smakelijke schapenbout.^19. Deze scène uit dit elfde- of twaalfde-eeuwse heiligenleven toont dat paardenvlees hoewel niet geoorloofd, in sommige omstandigheden toch gegeten werd. Hetzelfde blijkt wanneer de heilige Columba een man terechtwijst met de woorden: ‘Er komt een tijd dat je in een bos samen met dieven het vlees van een gestolen merrie zult kauwen.’ In het door Gerald van Wales beschreven inauguratieritueel van de koningen van het Ierse vorstendom Kenellcunill wordt weliswaar paardenvlees genuttigd maar in een ritueel dat bol staat van bezoedelende handelingen. Dit suggereert dat, althans in Ierland, paardenvlees taboe was.^20. Dit lag echter anders in Engeland. Op de synode van Chelsea (787) berispen de pauselijke legaten Georgius en Theophactylus de Engelsen voor het feit dat ze paardenvlees aten.^21. Mijn Britse kennissen moesten eens weten!

19. W. Stokes (ed.), ‘The Birth and Life of St. Moling’, Revue Celtique 27 (1906), 257-312, m.n. 292-3.

20. R. Meens, ‘Van koningen en paarden: Gerald van Wales en het inauguratieritueel van de koningen van Kenellcunill’, Millennium 9 (1995) 14-26.

21. C. 19, ed. A. Haddan, W. Stubbs, Councils and Ecclesiastical Documents relating to Great Britain and Ireland.3 vols. (Oxford 1871), vol. 3, 458.

literatuur

J.E. Salisbury, The beast within. Animals in the Middle Ages (New York, Londen 1994).

R. Meens, ‘Pollution in the early Middle Ages. The case of the food regulations in penitentials’, in: Early Medieval Europe 4 (1995) 3-19.

S. Boulc'h, ‘Le statut de l'animal et la notion de pureté dans les prescriptions ali-

[p. 149]

mentaires chrétiennes du haut Moyen Âge occidental’, in: L. Bodson (ed.), Le statut éthique de l'animal: conceptions anciennes et nouvelles. Journée d'étude Université de Liège, 18 mars 1995 (Liège 1996) 41-59.

J.M.D. de Waardt, VoedseIvoorschriften in boeteboeken. Motieven voor het hanteren van voedselvoorschriften in vroegmiddeleeuwse boeteboeken, 500-100 (Rotterdam 1996) (vgl. mijn bespreking in Tijdschrift voor Geschiedenis 110 (1997)).