Madoc. Jaargang 1997

Het Delftse stadsrecht van 1246

C.G.M. van Kruiningen, J.G. Kruisheer en G. Verhoeven, Delft, 15 april 1246 (Gemeentelijke Archiefdienst Delft, Delft 1996). Geïll. 127 p. ISBN 90-75095-21-X f 15, - (excl. poster) f 25, - (incl. poster van de Delftse stadsoorkonde)

In Delft, 15 april 1246, verschenen in 1996 ter gelegenheid van het feit dat 750 jaar geleden graaf Willem II van Holland het stadsrecht van Delft uitvaardigde, staat het Delftse stadsrecht van 1246 centraal. Het boekje bevat achtereenvolgens de Latijnse tekst van de originele Delftse stadsrechtsoorkonde met een korte inleiding van Van Kruining en Verhoeven, een vertaling in hedendaags Nederlands, een Middelnederlandse vertaling van het Delftse stadsrecht, een opstel van Kruisheer, een opstel van Verhoeven en twee opstellen van Van Kruining.

De vertaling van de Latijnse tekst van het stadsrecht in hedendaags Nederlands van Van Kruining en Verhoeven volgt, op een enkele omissie na - in artikel 23 is dampnus en in artikel 51 patrimonium niet vertaald -, nauwkeurig het Latijn. Dat dit tot gevolg heeft dat er soms erg woordelijk is vertaald (artikel 16: iemand die een ander met een moordwapen heeft verwond ‘zal van een hand worden beroofd’; bedoeld is natuurlijk dat zijn hand zal worden afgehakt) en dat de zinnen soms niet soepel lopen, is een bewuste en te billijken keus van de vertalers geweest. In de Inleiding stellen zij immers dat het recht doen aan de originele tekst voor hen zwaarder weegt dan het streven naar vlot Nederlands.

Met betrekking tot alle vier de opstellen die op de vertaling volgen, heb ik één algemeen bezwaar. De auteurs spreken niet over het ‘stadsrecht’ van Delft maar voortdurend over de ‘stadskeur’ van Delft. Kruisheer, de geestelijke vader van de term ‘stadskeur’, verantwoordt het gebruik van deze term als volgt: ‘De term

[p. 111]

“stadsrecht” zou de onjuiste mening doen postvatten als zouden wij een aldus aangeduid gebied van het recht op het oog hebben, naar analogie van het staatsrecht, het handelsrecht, het erfrecht etc. De aanduiding “keur” heeft dat verwarrende niet; zij verwijst, ondubbelzinnig, naar een van kracht verklaarde verzameling rechtsregels’ (p. 45 noot 1). Wat er nu zo verwarrend is aan de term ‘stadsrecht’ begrijp ik niet. Een stadsrecht is het door de lands- of stadsheer uitgevaardigde recht dat van toepassing is op een stad (een gemeenschap van poorters). Juist het plakken van de term ‘keur’ op iedere van kracht verklaarde verzameling rechtsregels schept verwarring. Naar mijn gevoelen is een keur immers een verzameling rechtsregels die door een lagere overheid (waterschaps-, stads- of ambachtsbestuur) is uitgevaardigd. En dat is een stadsrecht niet.

In zijn opstel ‘De totstandkoming van de Delftse stadskeur’ onderzoekt Kruisheer de vraag hoe het Delftse stadsrecht tot stand is gekomen. Het stadsrecht van Delft is voor een groot deel ontleend aan het Haarlemse stadsrecht van 1245, dat op zijn beurt weer grotendeels ontleend is aan dat van 's-Hertogenbosch. Volgens Kruisheer hebben de inwoners van Delft zelf een afschrift van het Haarlemse stadsrecht bewerkt en aangepast aan Delftse omstandigheden. De ontwerptekst die aldus ontstond, werd aan de graaf voorgelegd en vervolgens door hem uitgevaardigd in een, door een grafelijke klerk in het net geschreven, oorkonde. In de visie van Kruisheer is het stadsrecht dus niet het resultaat van een op stadsvorming gerichte grafelijke politiek, maar is het initiatief tot de uitvaardiging van het stadsrecht genomen door de Delftenaars en hebben zij zelf de inhoud van het stadsrecht bepaald. Alhoewel ik denk dat Kruisheer gelijk heeft - ik zou in dit verband willen wijzen op een Amsterdams verzoekschrift, de ‘Begeerte’: een bewaard gebleven ontwerp-stadsrecht dat de Amsterdammers omstreeks 1342 aan graaf Willem IV zonden en dat door de graaf, na het aanbrengen van geringe wijzigingen, in 1342 werd uitgevaardigd -, vind ik het belangrijkste argument dat hij aanvoert niet overtuigend. Kruisheer propageert namelijk al jaren (ook met betrekking tot het stadsrecht van Haarlem en Alkmaar) een ‘ontwerpteksttheorie’: het feit dat een ontwerptekst wordt aangetroffen (zij het indirect, namelijk in de vorm van afschriften) in het Gemeentearchief van de betreffende stad toont volgens hem aan dat de begunstigden de tekst van het stadsrecht zelf hebben opgesteld. Mijns inziens zegt dit helemaal niets. Waarom zou een grafelijke klerk die ontwerpteksten niet hebben opgesteld en in de betreffende stad hebben achtergelaten? Een tweede punt van kritiek betreft de stelling van Kruisheer dat tot circa 1400 het Delftse stadsrecht (en dit beweert hij tevens voor Haarlem en Alkmaar) niet is toegepast in de rechtspraktijk, maar dat men het ongeschreven gewoonterecht bleef toepassen. Kruisheer baseert dit op de veronderstelling dat de Middelnederlandse vertalingen van het stadsrecht pas uit de vijftiende eeuw dateren. Hieruit zou geconcludeerd kunnen worden dat men voordien geen gebruik heeft gemaakt van het stadsrecht omdat maar weinig mensen Latijn kenden en men bezwaarlijk iedere keer een beroep kon doen op deze latinisten. Mijns inziens moet het bewijs nog geleverd worden dat de Middelnederlandse vertalingen, die in vijftiende-eeuwse privilegeverzamelingen worden aangetroffen, ook pas in de vijftiende eeuw zijn gemaakt (het is zeer wel mogelijk dat zij afschriften zijn van vertalingen die reeds in de dertiende en veertiende eeuw zijn gemaakt). En ook al zouden zij pas

[p. 112]

in de vijftiende eeuw zijn gemaakt, dan sluit dit niet uit dat reeds in de dertiende en veertiende eeuw Middelnederlandse vertalingen in omloop zijn geweest. Het lijkt mij veel meer voor de hand liggen dat het Delftse stadsrecht vanaf 1246 toegepast is in de rechtspraktijk. Waarom is het anders uitgevaardigd?

Verhoeven behandelt in zijn opstel (‘De betekenis van de Delftse stadskeur van 15 april 1246’) de vraag wat er te Delft veranderde toen in 1246 het stadsrecht werd uitgevaardigd. Het is aannemelijk dat, zoals Verhoeven stelt, Delft vóór 1246 deel uitmaakte van een groot grafelijk domein, de hof van Delft. De grond van deze hof zal in pacht zijn uitgegeven aan onvrije boeren (dienstlieden, horigen) die verplicht waren een deel van hun eigen oogst af te staan aan de villicus (de hofmeier) en hofdiensten te verrichten (zaaien, oogsten, transportdiensten). Een en ander valt op te maken uit het stadsrecht zelf. In artikel 58 wordt bijvoorbeeld bepaald dat de poorters van Delft in het vervolg geen hofdiensten voor de graaf meer hoeven te verrichten en in artikel 59 belooft de graaf de pacht die de poorters hem moeten betalen, nooit meer te zullen verhogen. Voeg hierbij het gegeven dat één week na de verlening van het stadsrecht de graaf de Delftse poorters vrijstelde van het aan hem betalen van ‘landwinning’ (een bedrag dat horigen moesten betalen wanneer de door hen gepachte grond door koop of vererving overging in andere handen) en het is aannemelijk dat de horigen van Delft in 1246 poorters van Delft werden. Aangezien in het stadsrecht consequent de term villicus wordt gebruikt ter aanduiding van de Delftse schout, mag aangenomen worden dat de hofmeier van het grafelijk domein in het nieuwe Delft de functie van rechter in oude zin (rechtsvorderaar en rechtshandhaver) bleef uitoefenen. Het spreken van recht geschiedde evenwel na 1246 door andere personen. Vóór 1246 werd dit gedaan door de hofhorigen zelf, na 1246 door speciaal daarvoor aangestelde burgers, de schepenen. Verhoeven concludeert (mede op grond van nog een aantal veranderingen die ik hier niet allemaal zal noemen) dat het Delftse stadsrecht een mijlpaal in de ontstaansgeschiedenis van de stad Delft is geweest.

In zijn opstel ‘Recht in de stad. Juridische aspecten van de Delftse stadskeur van 1246’ behandelt Van Kruining een aantal juridische onderwerpen uit het Delftse stadsrecht. De 62 artikelen van het stadsrecht bevatten een ongeordende en bonte verzameling van rechtsregels die betrekking hebben op, kort samengevat, het straf-, privaat- en procesrecht. Terecht merkt Van Kruining op dat het stadsrecht zijn geheimen moeilijk prijsgeeft en dat sommige artikelen bijzonder raadselachtig zijn en blijven. Desondanks is hij erin geslaagd om de lezer in verschillende paragrafen (‘De rechter spreekt geen recht’, ‘Vrouwenvoogdij’, ‘Oog om oog en tand om tand’, ‘Getuigen’ etcetera) een goede indruk te geven van het middeleeuwse recht, mede doordat hij in zijn verhaal Delftse dingtalen (procesformulieren) heeft gebruikt, die goed illustreren hoe de regels van het stadsrecht in de rechtspraktijk functioneerden. Zo wordt in artikel 22 van het Delftse stadsrecht onder meer bepaald dat iemand die veroordeeld is omdat hij een schuld niet heeft betaald, in persoon aan zijn schuldeiser wordt overgeleverd. De veroordeelde wordt door de schuldeiser net zo lang gevangen gehouden totdat hij zijn schuld alsnog betaalt of een schikking treft met de schuldeiser. Uit de Delftse dingtalen blijkt dat er nog een mogelijkheid is: op de vraag van de taalman (de advocaat) van de schuldenaar of zijn cliënt bevrijd is van zijn schuld

[p. 113]

wanneer hij zichzelf bevrijdt uit zijn boeien, antwoorden de schepenen instemmend. Dezelfde taalman vraagt aan de schepenen of verwanten van de schuldenaar hem mogen bezoeken wanneer hij bij de schuldeiser thuis gevangen zit. Dit wordt toegestaan door de schepenen op voorwaarde dat de bezoekers geen wapens of instrumenten bij zich hebben waarmee de schuldenaar zich uit zijn gevangenschap kan bevrijden. Een ander artikel van het Delftse stadsrecht waaruit eveneens de eigenaardigheid van het middeleeuwse recht blijkt, is artikel 55, waarin wordt gesteld dat een ieder binnen de stadsvrijheid van Delft gearresteerd kan worden voor schulden, met uitzondering van een ridder die op zijn paard zit of die zich op het kerkhof bevindt. Dat men op het kerkhof bescherming (asiel) genoot en niet gevangen genomen kon worden is bekend, maar dat een ridder diezelfde bescherming genoot wanneer hij te paard zat, is, althans voor mij, een volstrekt onbekend en nieuw fenomeen.

Ook het laatste opstel van Delft, 15 april 1246 is van de hand van Van Kruining (‘Graaf Willem II (1234-1256)’) en bevat biografische gegevens van de Hollandse graaf die het stadsrecht van Delft uitvaardigde. Van Kruining vermeldt een dusdanig grote hoeveelheid van (overigens wetenswaardige) feiten, dat de lezer zich af zal vragen of Willem II tijdens zijn korte leven (1227-1256) nog wel aan slapen is toegekomen.

Al met al is Delft, 15 april 1246 een bijzonder lezenswaardig boekje dat ik iedereen kan aanraden. Het verdient aanbeveling dat alle steden die in het bezit zijn van een stadsrecht eenzelfde initiatief nemen als Van Kruining en Verhoeven hebben gedaan.

Niel Hoogewerf