Madoc. Jaargang 1997

[p. 103]

artikel

• Anne Houk de Jong
Francesco Landini en Johannes Ockeghem
Holland Festival Oude Muziek 1997

Het Festival Oude Muziek is niet meer weg te denken uit de stad Utrecht. Al vijftien jaar trekken gedurende de periode eind augustus-begin september tienduizenden muziekliefhebbers door de stad, van concert naar concert. Een dik programmaboek onder de arm bepaalt hun route langs verschillende concertzalen, kerken en andere historische locaties. De goede gewoonte om de enorme hoeveelheid concerten rondom enkele thema's te programmeren is ook voortgezet in deze zestiende editie van het festival, dat dit jaar plaatsvindt van 29 augustus tot en met 7 september 1997, voortgezet. De gekozen thema's - waaronder ‘De barokopera’, ‘Verborgen schatten van Latijns-Amerika’, ‘Napels 1500-1800’, ‘Improvisatie’, ‘Schubert en het klavier’, ‘Sjeiks, sjahs en soefi's’ - laten zien dat de grenzen van ‘Oude Muziek’ reiken tot in de negentiende eeuw en tot ver buiten Europa. Maar ook liefhebbers van muziek vóór 1500 komen dit jaar weer volop aan hun trekken in concerten, gegroepeerd rond de thema's ‘Francesco Landini en het Trecento’ en ‘Johannes Ockeghem, parel van de muziek’.

Francesco Landini en het Trecento

De veertiende eeuw in Italië, het Trecento genaamd, is een belangrijke episode in de Westerse muziekgeschiedenis. Het is een periode waarin de mondelinge overlevering van eenvoudige volksmelodieën overgaat in het cultiveren van liedgenres, improvisaties steeds meer composities worden, de meerstemmigheid zich ontwikkelt en muziek wordt vastgelegd op perkament. Naast steden als Bologna, Padua, Modena en Perugia was vooral Florence, stad van Boccaccio en Dante, het culturele centrum van deze Trecento-cultuur. Dat hier een uitermate inspirerend kunstenaarsklimaat heerste blijkt uit de beschrijvingen van Giovanni da Prato. Hij beschreef in zijn Il Paradiso degli Alberto bijeenkomsten van kunstenaars en geleerden. Ook in het Liber de civitatis Florentiae famosis civibus (ca. 1380) van Ph. Villani krijgen we een beeld wie de Florentijnse cultuur destijds mede heeft bepaald.

[p. 104]

Johannes Ockeghem (ca. 1415-1497) werd tot voor kort vereenzelvigd met de man met de bril. Onlangs heeft de Utrechtse musicoloog Willem Elders betoogd dat de andere figuur met capuchon Ockeghem moet zijn (Tijdschrift voor Oude Muziek (1997) 2, 7-11). (Ms. Parijs, B.N., Ms. fr. 1537, f. 58v). Uit: Ignace Bossuyt, De Vlaamse polyfonie (Leuven 1994), p. 88.

Francesco Landini (1325?-1397) was één van hen. Hoewel hij afkomstig was uit een vrij eenvoudige familie moet zijn opleiding zeer gedegen zijn geweest. Naast zijn muzikale kwaliteiten beschikte de blinde musicus ook over kennis van grammatica, dialektiek en ars poetica. Uit diverse gedichten van hem, waaronder het 180-strofen-lange ‘In laudem logicae Ockham’ (‘ter ere van Ockhams logica’) blijkt tevens zijn politieke en maatschappelijke engagement. Niet verwonderlijk dus dat Landini in de twee hierboven genoemde beschrijvingen wordt vermeld. Volgens Da Prato moet Landini's muziek veelvuldig hebben ge-

[p. 105]

klonken tijdens de bijeenkomsten in de villa II Paradiso (het lied Orsú gentili spirtí wordt met name genoemd). Maar in hoeverre Landini inderdaad met zijn orgelspel de vogels tot zwijgen heeft gebracht blijft balanceren tussen feiten en fictie. Meer concrete toespelingen op Landini's muzikale kwaliteiten maakt Villani: naast zijn vaardigheden op orgel en andere instrumenten zou Landini ook een goed zanger zijn. Verder blijkt uit een bewijs van betaling aan Landini, in 1378, dat hij ook betrokken was bij de orgelbouw in de San Annunziata. En in datzelfde jaar ontving hij geld ‘pro quinque motectis’ (voor vijf motetten). Maar meer over Landini's activiteiten op het gebied van muziek, behalve het gegeven dat hij 155 composities maakte, is eigenlijk niet bekend.

Van de zeshonderd Trecento-composities die onder meer in de Squarcialupi Codex zijn overgeleverd, is ongeveer een kwart van Landini's hand. Hij kan met recht worden beschouwd als belangrijkste vertegenwoordiger van de Trecento-muziek. Hij schreef 140, overwegend vocale ballata's, waarvan 91 tweestemmige en 49 driestemmige. Daarmee heeft hij de ballata (It. ballare = dansen) een prominente plek in de Italiaanse muziek gegeven. De vroege ballata's uit de dertiende eeuw waren waarschijnlijk éénstemmig met een meerstemmig refrein. Pas uit de vroege veertiende eeuw zijn een paar twee- en driestemmige overgeleverd, vergelijkbaar met de Franse virelai. Landini ontwikkelde dit genre verder, en combineerde het reeds bestaande parallelle organum in kwinten en kwarten - bekend uit de Notre Dame-school (Leoninus en Perotinus) - met een solistische, improviserende stijl. Ook het afwisselen van melismatische en syllabische tekstvoering zorgt voor een voortdurende beweging in de composities.

Het madrigaal was een van de oudste Italiaanse meerstemmige genres, vaak voor twee stemmen, op satirische, pastorale of amoureuze teksten. Landini schreef twaalf madrigalen, waarin hij vernieuwende, uit Frankrijk afkomstige technieken toepaste, zoals het gebruik van verschillende teksten op hetzelfde moment en isoritmiek.

Naast madrigalen en ballata's schreef hij nog een Frans virelai en een caccia. De caccia (betekent letterlijk jacht) wordt gekenmerkt door een canonische structuur. Maar ook tekstuitbeelding, zoals imitatie van vogelgeluiden, vuur en gevecht, echo-effecten en toepassing van de hoketustechniek zijn minstens zo belangrijk als de muziek. Deze imitatietechniek was vooral van 1345 tot 1370 populair, en het is eigenlijk verwonderlijk dat er van Landini slechts één caccia bekend is.

Tijdens het festival zullen verschillende ensembles de veertiende-eeuwse Florentijnse muziek, en met name die van Landini ten gehore brengen: Medieval Strings brengt een programma met ballata's, caccia's en madrigalen van Landini (31/8). Les Haulz et les Bas liet zich inspireren door veertiende-eeuwse afbeeldingen van musicerende engelen. Ondersteund door twee slagwerkers spelen drie blazers ‘engelenmuziek’ van Landini en Ciconia (2/9). Met het dansensemble Alta Danza voeren zij tevens een programma uit met ‘Muziek en dans aan de Italiaanse vorstenhoven’ (31/8). Super Librum, dat letterlijk ‘boven het boek’ betekent, is een van de weinige Nederlandse ensembles dat deze muziek vanuit een meer improvisatorische invalshoek bekijkt (2/9). Mala Punica heeft zich volledig toegelegd op muziek van het Trecento. Onder de titel ‘Amor novellamente’ brengen zij een programma met zowel instrumentale als vocale muziek

[p. 106]

van Matteo de Perugia, Anthonello da Caserta en Antonio Zachara da Teramo (30/9). In een tweede concert spelen zij in kleine bezetting een virtuoos en uitsluitend instrumentaal programma met estampies en improvisaties (31/8).

Aan het einde van de veertiende eeuw komen er steeds meer verfijningen in de Italiaanse muziek, dour invloeden vanuit Zuid-Frankrijk, Aragon en Cyprus. In deze nieuwe stijl, de zogenaamde ars subtilior, gaan de stemmen niet alleen melodisch, maar ook ritmisch hun eigen weg. Onder de titel ‘Fleurs de Vertus’ brengt het Ferrara Ensemble deze virtuoze ars subtilior-muziek uit 1380-1400 ten gehore (3/9).

Micrologus is een van de weinige ensembles van Italiaanse bodem. Zij voeren ‘hun’ muziek uit in een tweetal concerten. Het eerste concert is geheel aan Landini gewijd (5/9), in het tweede concert staat Giovanni Boccaccio centraal. Teksten uit zijn Decamerone worden afgewisseld met muziek uit diezelfde tijd (7/9).

Het ensemble Lucidarium voert muziek en poëzie uit van Landini, Ciconia en Scarlatti, waarbij ‘heimwee’ centraal staat (6/9). Hun tweede concert is getiteld ‘Muziek uit de tijd van Dante’ (7/9).

Concerten
30/8	22.45 uur	Mala Punica	Pieterskerk
31/8	11.00 uur	Les Haulz et les Bas & Alta Dansa	Vredenburg
31/8	16.00 uur	Medieval Strings	Leeuwenberghkerk
31/8	17.45 uur	Mala Punica	Pieterskerk
2/9	12.45 uur	Les Haulz et les Bas	Vredenburg
2/9	17.45 uur	Super Librum	Lutherse Kerk
3/9	17.45 uur	Ferrara Ensemble	Geertekerk
5/9	17.45 uur	Micrologus	Geertekerk
6/9	12.45 uur	Lucidarium	Vredenburg
7/9	11.00 uur	Micrologus	Vredenburg
7/9	16.00 uur	Lucidarium	Geertekerk

Johannes Ockeghem, parel van de muziek

Ondanks zijn bescheiden repertoire, vijftien missen, enkele motetten en tweeëntwintig chansons, geldt Johannes Ockeghem (ca. 1410/1420-1497) als een van de meest toonaangevende componisten uit de Franco-Vlaamse School. Hij was vermoedelijk afkomstig uit Henegouwen. In 1443-44 wordt hij vermeld als koorzanger in de Onze-Lieve-Vrouwe-Kerk te Antwerpen, waarna hij in 1448 lid wordt van de hofkapel van hertog Karel I van Bourbon. Tot aan zijn dood in 1497 bekleedde hij de functie van kapelzanger en kapelmeester aan het Franse hof, waar hij in dienst was van Karel VII, Lodewijk XI en Karel VIII. Deze laatste bezorgde hem de functie van trésorier (schatmeester) van de abdij Saint-Martin in Tours, een positie die zich goed liet combineren met zijn werk als zanger, componist, koorleider en leraar.

Als componist richtte hij zich vooral op de verdere ontwikkeling van expressiemogelijkheden en technische perfectie in zijn overwegend geestelijke composities: missen en motetten. Dit oeuvre werd bijna geheel overgeleverd in het handschrift-Chigi: de vierstemmige missen Au travail suis, Caput, Cuiusvis toni, De plus en plus, Ecce ancilla Domini, l'Homme armé, Mi-mi en Prolationum; de driestemmige missen Quinta toni en Sine Nomine en de twee onvolledige Missa Sine Nomine (vijfstemmig) en de Missa Ma Maistresse. Daarnaast heeft Ockeghem slechts enkele motetten ge-

[p. 107]

componeerd, waaronder Alma Redemptoris, O intemerata Dei Mater, Gaude Maria en een treurmotet Mort, tu as navré op de dood van zijn tijdgenoot Binchois.

In het festival staan vooral de geestelijke werken centraal. Capella Pratensis o.l.v. Rebecca Stewart zingt onder meer de complexe Missa ‘mi-mi’ (6/9) waarin Ockeghem in elk misdeel de kruisiging en verrijzenis van Christus op symbolische wijze heeft verwerkt. De misdelen worden in deze uitvoering afgewisseld met gregoriaans. De Missa Cuiusvis Toni, bijzonder omdat deze op vier verschillende toonhoogten kan worden gezongen, wordt uitgevoerd door Capilla Flamenca. Context voor deze uitvoering wordt gevormd door werken van Ockeghems ‘voorloper’ Dufay, zijn leerling Josquin en Obrecht (7/9). Andere geestelijke muziek, waaronder enkele motetten, worden uitgevoerd door het Engelse ensemble The Clerk's Group o.l.v. Edward Wickham (6/9).

In het concert van Ensemble Gilles Binchois o.l.v. Dominique Vellard zal een heel andere kant van Ockeghem te horen zijn, namelijk zijn chansons (30/8). Hiervoor gebruikte hij soms ook Franse volksliedjes. Het canon-chanson Prenez sur moy getuigt van Ockeghems behoefte de grenzen van het technische haalbare steeds te willen verleggen.

Bij Ockeghems overlijden in 1497 werden verschillende treurdichten geschreven, waaronder die van G. Cretin. Hierin staan tal van verwijzingen naar het oeuvre van Ockeghem, diens tijdgenoten en leerlingen. De bekendste klaagzang is die van Jean Mollinet, Nymphes des Bois, geschreven voor ‘notre maistre et bon père’. Ockeghems leerling Josquin componeerde hiervoor de muziek, en noteerde deze in uitsluitend zwarte noten.

Tijdens het festival ontbreekt dit indrukwekkende werk uiteraard niet. The Clerk's Group zal hierin duidelijk het gregoriaanse Requiem Aeternam in de cantus firmus doen weerklinken (7/9). Nymphes des Bois is een tweede keer te beluisteren, maar dan in een instrumentale bewerking van het rietkwintet Calefax, hetgeen illustreert hoe tijdloos ‘oude muziek’ kan zijn (31/8).

Concerten
30/8	16.00 uur	Ensemble Gilles Binchois	Pieterskerk
31/8	12.45 uur	Calefax	Vredenburg
6/9	17.45 uur	Capella Pratensis	Pieterskerk
6/9	22.45 uur	The Clerk's Group	Catharinakerk
7/9	16.00 uur	Capilla Flamenca	Pieterskerk
7/9	17.45 uur	The Clerk's Group	Augustinuskerk

Voor meer informatie en het bestellen van kaarten: Organisatie Oude Muziek, Postbus 734, 3500 AS Utrecht.

Een gedetailleerd programma vindt u in de brochure ‘Van uur tot uur’, die u vanaf 22 augustus gratis kunt afhalen bij alle grote VVV-kantoren in Nederland en in de Winkel van Sinkel te Utrecht. Bel voor gratis toezending 030-2362236.

Vanaf dinsdag 26 augustus zijn kaarten telefonisch te reserveren via de nummers 030-2400293 en 030-2400295 (di t/m do 10.00 uur-16.00 uur).

Vanaf 10 juli t/m 22 augustus is de centrale festivalbalie gevestigd in de Winkel van Sinkel, Oudegracht 158. Vanaf 26 augustus, en tijdens het festival, in het Koetshuis van de Winkel van Sinkel, Vinkenburgstraat 19 (nabij het Neude).