Madoc. Jaargang 1996

[p. 152]

a priori

A priori:
Zestig wonderverhalen van Caesarius van Heisterbach in Nederlandse vertaling

Cisterciënzers van omstreeks 1200 hoorden en vertelden graag verhalen over recente wonderen en visioenen, vooral wanneer die binnen de orde zelf waren geschied. Volgens Caesarius, monnik van Heisterbach (bij Königswinter, ten zuiden van Bonn) van 1199 tot circa 1240, behoorde iedere abt aan enkele in het Latijn geverseerde broeders opdracht te geven zulke verhalen in boeken of op bladen op te tekenen, opdat ze niet vergeten zouden worden. Zelf heeft hij zich uitzonderlijk vlijtig van deze taak gekweten. Hij heeft uiteindelijk zo'n 800 à 900 verhalen van zijn tijd tot vertroosting en vermaning te boek gesteld, een flink aantal ervan ook nog in verschillende redacties. Ze zijn bijna allemaal vervat in twee homilieënwerken, twee mirakelverzamelingen en twee hagiografische geschriften.

Een bescheiden maar interessant deel van deze vertellingen heeft iets te maken met de noordelijke Nederlanden in de periode 1175-1225, en over dat gedeelte (het materiaal over de gehele Lage Landen was me te machtig) bereid ik een boek voor, dat hopelijk in 1997 kan worden afgerond.^1. Daarin zullen deze verhalen tevens - en daar gaat het hier om - allemaal in vertaling worden gepresenteerd, elk met een toelichtend apparaat. De verzameling omvat zestig tekstgedeelten, ontleend aan vijf geschriften.

De selectie geschiedde aan de hand van twee criteria, die overigens met soepelheid werden gehanteerd. Ten eerste zijn alle verhalen opgenomen waarin sprake is van voorvallen op het grondgebied (en in de wateren) van het huidige Nederland. In een aantal tekstgedeelten spelen Nederlandse locaties slechts een zeer ondergeschikte rol; deze verhalen zijn toch steeds compleet vertaald. Voor een paar andere staat niet helemaal vast aan welke kant van de huidige landsgrens zij moeten worden gedacht; ook deze werden zonder aarzelen opgenomen. Ten tweede zijn alle verhalen vertaald waarin sprake is van personen die volgens Caesarius' indicaties op Nederlands gebied woonden of daaruit afkomstig waren; idem dito alle verhalen waarvan zulke personen naar verluidt de zegslieden waren. Natuurlijk gaat het hierbij grotendeels om verhalen die zich tevens op Nederlands gebied afspelen; maar de overige voeren ons naar het Rijnland, België, het Kanaal, Frankrijk, Portugal, en vooral het Heilige Land.

Driekwart van de vertaalde tekstgedeelten is ontleend aan Caesarius' langste en beroemdste werk, de Dialogus miraculorum (Dialoog over wonderen), geschreven in 1219-1223/24. In dat werk onderricht een cisterciënzer monnik een novice op aantrekkelijke wijze in de monastieke spiritualiteit en de kerkleer: korte beschouwingen worden verduidelijkt met reeksen voorbeelden (exempla) van recente wonderen en visioenen. Direct vóór en na de Dialogus schreef hij twee bundels preken, de Omelie de infancia Salvatoris XVIII (18 Homilieën over

1. Enkele eerdere publikaties: ‘Caesarius van Heisterbach op reis in Friesland en Groningen. De Dialogus miraculorum (1219-1223) als historische bron’, Tijdschrift voor geschiedenis 98 (1985) 513-539; ‘Signs in the heavens in Groningen and Friesland in 1214. Oliver of Cologne and crusading propaganda’, Journal of medieval history 13 (1987) 251-272; ‘Omgang met de duivel, demonen en doden in dertiende-eeuws Nederland volgens exempels van Caesarius van Heisterbach. Over geleerde cultuur en volksgeloof’ in: J. Tennekes en H.M. Vroom ed., Contextualiteit en christelijk geloof (Kampen 1989) 130-150.

[p. 153]

de jeugd van de Heiland) in 1218, en de Omelie dominicales LXIV (64 Zondagspreken) in 1224-1226. In heel wat van deze homilieën verwerkte hij vertellingen zowel van oude als van recente datum; deze laatste komen meestal ook wel voor in de Dialogus (en dan in langere vorm), maar niet altijd. Terwijl hij nog aan de Omelie dominicales werkte, begon hij al aan een tweede verzameling van recente wonderen en visioenen, de Libri VIII miraculorum; daarvan zijn alleen de eerste twee boeken voorhanden, daterend uit de jaren 1225-1228. De boeken vier en vijf zijn gewijd aan de ‘marteldood’ en de wonderen van de op 7 november 1225 jammerlijk vermoorde aartsbisschop Engelbert van Keulen; maar deze stof werd al spoedig in opdracht omgewerkt tot een zelfstandig geschrift, de Vita, passio et miracula beati Engelberti Coloniensis archiepiscopi (najaar 1226). De laatste vier geschriften leveren samen het overige kwart van mijn verzameling.^2.

Verreweg de meeste daarin opgenomen tekstgedeelten zijn niet in modern Nederlands voorhanden.^3. Bij de vertaling is gestreefd naar directheid en levendigheid; Caesarius' bewust ongekunsteld proza is met archaïserend taalgebruik niet gediend. Anders dan vaak gebeurt, heb ik de exempelen uit de Dialogus en de Libri VIII ook niet van hun onmiddellijke betogende context beroofd. Die context geeft soms interessante aanvullende informatie, en natuurlijk ook het nodige inzicht in de bedoelingen en de denktrant van de auteur.

Bovendien wordt zoals gezegd bij elk vertaald tekstgedeelte feitelijke informatie verstrekt, en wel naar het volgende model.

Bron: [plaats van het tekstgedeelte in Caesarius' werk, met opgave van de gebruikte editie. Bij een fragment uit de Dialogus, die uit twaalf afdelingen bestaat, wordt ook steeds de titel van de betreffende afdeling vermeld.]

Redactie: [de periode waarin het tekstgedeelte werd geredigeerd. De nodige algemene informatie over de wording van de werken wordt overigens in een apart hoofdstuk verstrekt.]

Tijd: [de tijd van de verhaalde gebeurtenis(sen).]

Plaats: [de plaats(en) van de verhaalde gebeurtenis(sen).]

Informant: [Caesarius' informant(en) van de verhaalde gebeurtenis(sen), met vermelding of de informant(en) tevens ooggetuige(n) kon(den) zijn.]

Aantekeningen: [ophelderingen over plaatsen en personen in het tekstgedeelte, zo nodig ook op andere punten.]

Parallelplaatsen, verwijzingen: [andere plaatsen waar de auteur het verhaal vertelt, en de plaatsen waar de auteur naar het verhaal verwijst. Ook deze passages zijn steeds vertaald.]

Oudere versie: [informatie over een versie van het verhaal die vóór de hier weergegeven tekst van Caesarius op schrift is gesteld.]

Referentiewerken: [verwijzingen naar het verhaal in enkele naslagwerken.]

Literatuur: [opgave van literatuur over dit specifieke tekstgedeelte.]

Veel van deze informatie heeft onvermijdelijk een wat hypothetisch karakter. In elk geval is steeds geprobeerd de verhalen, die de pretentie hebben waar te zijn gebeurd, even serieus te nemen als elke andere bron; soms leidt dat trouwens tot verrassende resultaten. Overigens hoop ik dat het apparaat in een heel

2. De Dialogus moet nog altijd geraadpleegd worden in de editie van J. Strange (2 dln.; Keulen, Bonn en Brussel 1851). De andere vertaalde teksten zijn beschikbaar in: A. Hilka ed., Die Wundergeschichten des Caesarius von Heisterbach, delen I en III. Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde 43 (Bonn 1933 en 1937).

3. Twee recente vertalingen (en studies): J.L. van der Gouw, Everwach, de rentmeester van de bisschop van Utrecht. Een verhaal uit het begin van de dertiende eeuw (Hilversum 1994) 103-105 (= Dialogus miraculorum XII, 23). Rudi Künzel, ‘Een toernooi van doden. Religieuze heterogeniteit in een exempel van Caesarius van Heisterbach’, Volkskundig Bulletin 20 (1994) 120-147, aldaar 135 (= Libri VIII miraculorum I, 34).

[p. 154]

klein lettertype zal worden afgedrukt: het zou jammer zijn als Caesarius' prachtige verhalen erdoor ondergesneeuwd zouden raken.

Jaap van Moolenbroek