Madoc. Jaargang 1996

Maerlants wereld

Frits van Oostrom, Maerlants wereld (Prometheus; Amsterdam 1996). 487 p. Geïll. ISBN 90-5333-441-6 (leeseditie/paperback zonder annotatie), f49,90.

Voor velen is Jacob van Maerlant een anti-auteur bij uitstek: een schoolmeester die in eindeloze leerdichten vol stoplappen informatie overdraagt die na zoveel eeuwen grotendeels achterhaald is. Alleen zijn korte werk geniet nog enige bekend-

[p. 116]

heid, bijvoorbeeld het strofische gedicht Wapene Martijn en zijn nog steeds aangrijpende Vanden lande van oversee. Maar welke Nederlander heeft die meer dan 200.000 overige verzen van de ‘vader der dietscher dichtren algader’ gelezen?

Gelukkig zijn er nog steeds literatuurhistorici die de tijd hebben - en nemen - het werk van de aartsvader der Middelnederlandse letterkunde te lezen. En, nog gelukkiger, zij houden hun bevindingen niet voor zichzelf. Het Maerlant- onderzoek van de laatste decennia is nu bereikbaar voor een groot publiek dankzij het nieuwe boek van Frits van Oostrom, Maerlants wereld. Een knap en meeslepend boek dat boeit tot het einde.

Van Oostrom ziet zijn studie als een ‘daad van rechtvaardigheid’ (p. 450). Veel te lang heeft men Maerlant beschouwd als een saaie schoolmeester die met zijn leerdichten de ware literatuur om zeep heeft geholpen: Maerlant als ‘de Robespierre der Middelnederlandse letteren’. Van Oostrom laat zien wie hij in werkelijkheid was: de - misschien op één na - grootste Middelnederlandse auteur uit de tweede helft van de dertiende eeuw. En dat niet louter vanwege de omvang van zijn oeuvre. Latere dichters als Lodewijk van Velthem en Jan van Boendale zijn sterk door hem beïnvloed. Zijn rijmbewerkingen van standaardwerken voor bijbelse geschiedenis, biologie en geschiedenis verschenen lang voor die in andere volkstalen in Westeuropa. Parallellen in het buitenland zijn er eigenlijk niet. Kortom, Maerlant is een fenomeen van Europees formaat.

Een dergelijk fenomeen verdient een biografie. Maar zo eenvoudig ligt het niet. Er is namelijk maar heel weinig dat vaststaat omtrent Maerlants levensloop. ‘Er is vermoedelijk geen tweede Nederlandse schrijver van wie we zoveel hebben en van wie we zo weinig weten’ (p. 13). Zijn taal verwijst naar West-Vlaanderen, zijn naam naar een gehucht bij Brielle, waar hij blijkens een vermelding in een van zijn werken koster was; de opdrachten van zijn werk duiden op een relatie met Albrecht van Voorne (Historie van den grale), Nicolaas van Cats (Der naturen bloeme), en graaf Floris V (Spiegel Historiael). Ook is er nog een lijntje naar Damme bij Brugge, waar de dichter zou zijn begraven. Veel meer houvast is er niet. Toch is met deze gegevens wel iets te beginnen, al moet het vaak bij hypothesen blijven die ten hoogste aannemelijk gemaakt kunnen worden. Van Oostrom doet een poging Maerlant en zijn werk te plaatsen in hun politieke, sociale en intellectuele context. Deze aanpak leidt tot een visie die, hoezeer ook met vraagtekens omgeven, meer recht doet aan de auteur dan het beeld dat menigeen sinds de middelbare school met zich meedraagt.

De meeste van Maerlants werken zijn bewerkingen van Franse of Latijnse originelen. Waar die originelen bewaard zijn gebleven, is het soms mogelijk aan de bewerkingstechniek, de weglatingen, toevoegingen en veranderingen, conclusies te verbinden omtrent het ‘profiel’ van de auteur. Van Oostrom maakt veel gebruik van deze methode. Het leidt onder meer tot het inzicht dat Maerlant wetenschappelijke kennis uit recente vakliteratuur heeft ‘hertaald’ voor lekenoren. Zware theologische bespiegelingen liet hij steevast weg en hij toont begrip voor de belangstellingsfeer en beperkingen van zijn publiek van adellijke (‘niks burgers’) leken. ‘In zijn oeuvre worden ridderliteratuur en scholastiek gekruist’ (p. 423).

De literaire werken worden bovendien in een historische context geplaatst. In het begin van de jaren zestig van de dertiende eeuw schreef de dichter op Voor-

[p. 117]

ne een biografie van Alexander de Grote, een geschiedenis van de Graal met een prominente rol van de jonge koning Arthur, en een ridderverhaal over de jonge ridder Torec. Deze drie werken blijken een veelzeggende overeenkomst te vertonen. Ze vormen in feite een drieluik van verhalen over jonge ridders die de weg naar het koningschap afleggen. Van Oostrom maakt aannemelijk dat de stofkeuze werd ingegeven door de situatie van zijn eerste publiek. Het staat vrijwel vast dat de Alexanders geesten is geschreven onder bescherming van Aleid van Holland, zuster van Roomskoning Willem II en van 1257-1263 voogdes over de nog zeer jonge graaf Floris V. Aleid heeft zich actief bemoeid met de opvoeding van de kleuter die het voortbestaan van de Hollandse gravendynastie moest verzekeren. Ook Albrecht van Voorne was nog maar nauwelijks meerderjarig (12 jaar) toen aan hem de Historie van den Grale werd opgedragen. De drie romans vormden waarschijnlijk onderdeel van de ridderlijke en vorstelijke opvoeding van deze twee jongens, wier intellectuele vorming mogelijk aan Maerlant was toevertrouwd. Maerlant dus als een ‘Dietse Aristoteles’ (p. 119). Men kan zich overigens wel afvragen of tante Aleid werkelijk de ‘bijzondere banden met de intellectuele wereld’ had, die Van Oostrom haar toedicht. Dat kan in ieder geval niet afgeleid worden uit het feit dat zij zich op haar zegel liet afbeelden met een boek in haar hand. Een dergelijke niet ongebruikelijke voorstelling dient toch eerder religieus dan intellectueel geduid te worden. Aleid kan, anders dan Van Oostrom meent, wel degelijk bijzondere aandacht voor een bepaalde vorm van vroomheid worden toegedicht. Zij begunstigde het begijnhof van 's-Gravenzande en stichtte in Schiedam een parochiekerk, een gasthuis en een begijnhof. Zij volgde daarmee het gedrag van haar moeder Machteld van Brabant, die zich in haar leven had laten inspireren door de Heilige Elisabeth van Thüringen, aan wie zij verwant was.

Van Oostrom schetst ons de auteur als een ‘gelovige en geëngageerde intellectueel met een markant auteursprofiel’ (p. 446). In dat profiel passen onder meer een grote belezenheid, een indrukwekkende talenkennis en taalvaardigheid, een voorliefde voor edelstenen, een bijzondere Mariadevotie, zedigheid of zelfs preutsheid, bewogenheid met de armen en oprechte woede over de lakse houding van de christenheid ten aanzien van de islamitische overheersing van het Heilige Land. Niet alle bouwstenen voor dit profiel zijn even sterk. Van Oostrom schrikt er niet voor terug toevoegingen, uitbreidingen of weglatingen autobiografisch te duiden. Het zijn vaak minieme aanwijzingen, die door hun getal de lezer moeten overtuigen. Dat lukt meestal uitstekend, mede dankzij de meeslepende stijl. Toch heb ik niet altijd mijn scepsis kunnen overwinnen. Met name Maerlants vermeende fascinatie voor het koningschap berust naar mijn gevoel op wel erg weinig concrete aanwijzingen.

Maerlant heeft het koningschap ongetwijfeld hoog in ere gehad, hetgeen ons niet hoeft te verwonderen voor een geleerde in de dertiende eeuw. Maar Van Oostrom geeft deze kant van Maerlants wereld een bijzondere lading. Hij noemt zijn auteur een ‘monarchist’ (p. 116), een ‘fervente royalist’ (p. 363), en man met een ‘preoccupatie, om niet te zeggen obsessie, voor het koningschap’ (p. 324). Deze preoccupatie wordt verbonden aan de historische context. Maerlant schreef een deel van zijn werk immers voor (de kring rond) Floris V en deze Floris was een zoon van Roomskoning Willem II, die jammerlijk aan zijn eind

[p. 118]

kwam in Friesland, zodat de kleine Floris de koningskroon is misgelopen. Van Oostrom schrijft dat ‘het gevoeglijk kan worden uitgesloten dat de aandacht voor het koningschap binnen zijn [= Maerlants] oeuvre geheel los zou staan van wat zo'n brandende kwestie was in het primaire ontstaansmilieu van deze literatuur.’ (p. 326). Ik zou dat toch niet willen uitsluiten. Het feit dat Maerlant Floris V op één plaats - door Van Oostrom driemaal geciteerd - expliciet aanduidt als coninc Willems sone wijst er inderdaad op dat de koninklijke status van Willem II nog afstraalde op Floris V, maar in de eerste plaats kan men zich afvragen of dit voor Maerlant sterker gold dan voor het gros van zijn tijdgenoten. Wat houdt het bijvoorbeeld concreet in wanneer Maerlant koningspassages ‘met merkbaar plezier’ of ‘met extra glans’ vertaalt of vertelt? En wat heeft het in dit verband voor zin te ‘voorspellen’ dat Maerlant in de niet overgeleverde Sompniarys, wellicht (!) een vertaling van de Somnia Danielis, een koningspassage uit dat laatste werk ‘zeker’ zal hebben opgenomen (p. 169)? In de tweede plaats is het maar helemaal de vraag hoe brandend de kwestie van het koningschap was voor Floris V en zijn omgeving. Natuurlijk zal het Roomskoningschap van Willem II voor het grafelijke milieu in de tweede helft van de dertiende eeuw betekenis hebben gehad, maar het gaat mij toch wat ver om te suggereren dat het grafelijke gezelschap ‘de oren spitste’ zodra Maerlant over koningen sprak (p. 326). De argumentatie heeft mij op dit punt niet kunnen overtuigen. Aleid noemde zich in het randschrift van haar zegel ‘zuster van Willem, wijlen Roomskoning’ (waarop overigens volgt: ‘en vrouw van wijlen Jan van Avesnes’), maar ze bleef als ruwaardes nog jaren lang haar oude zegel gebruiken met het randschrift ‘zuster van Willem graaf van Holland’. Volgens Van Oostrom oorkondde zij bij voorkeur op 3 oktober, de dag waarop Willem was gekroond (p. 327). Nu vind ik in Kruisheers dissertatie slechts twee oorkonden van Aleid die zijn uitgevaardigd op 3 oktober en bovendien is 3 oktober (1247) de dag waarop Willem werd verkozen; de kroning in Aken volgde pas op 18 oktober 1248. Pas daarna noemde Willem zich Romanorum rex.

Wraak voor de dood van zijn vader heeft Floris' politiek onmiskenbaar beïnvloed, maar voelde hij zich ook werkelijk een ‘kroonprins zonder kroon’? Wilde hij inderdaad niets liever dan evenals zijn vader koning worden (p. 242)? Hij deed later - nadat Maerlant zijn Spiegel had afgesloten - inderdaad een poging de Schotse kroon te bemachtigen, ongetwijfeld mede vanwege de verlokking van de koninklijke status, maar mogen we dit met Maerlants ‘royalisme’ in verband brengen? Zou Floris anders hebben gehandeld als zijn vader geen Roomskoning was geweest? Het zijn mooie vragen om over te speculeren, maar ik denk dat er toch wat minder houvast is dan Van Oostrom wil suggereren.

Van Oostrom zegt zelf dat veel Maerlant-hypothesen gemakkelijk kunnen worden getorpedeerd wegens onvoldoende bewijs. Steeds is hij de eerste om te zeggen dat de aanwijzingen gering zijn, dat er geen enkel hard bewijs is, dat zijn interpretatie maar een suggestie is (hoewel niet altijd vrijblijvend). Vele alinea's eindigen met een vraagteken. Maar hij blijft van mening dat men, door alle beschikbare gegevens optimaal uit te buiten, een patroon kan schetsen ‘dat zinvol, samenhangend en plausibel lijkt’ (p. 15). Of alles even plausibel is, daarover kan getwist worden, maar zinvol en samenhangend is het patroon van Maerlants wereld zeker. Van Oostrom is uitstekend geslaagd in zijn poging de rijkdom

[p. 119]

van Maerlants werk en wereld tot hun recht te laten komen. En dat is een grote verdienste. Zijn boek geeft een fascinerend beeld van het dertiende-eeuwse samenspel van ‘ridderscap ende clergie’. Het doet dat bovendien in een stijl die niet alleen de rijkdom van onze Nederlandse taal volop tentoonspreidt, maar ook rekening houdt met lezers die het niet lang uithouden bij het gebruikelijke, doorgaans toch nogal saaie mediëvistenproza.

Maerlants wereld is geen strak wetenschappelijk onderzoeksverslag waarin ten gerieve van vakgenoten alle argumenten pro en contra keurig op een rijtje staan. Voor zuivere wetenschappers is er wel een aparte ‘vakeditie’ - die ik niet gezien heb - met een aanvullend katern waarin het verwerkte materiaal gedetailleerd wordt verantwoord en uitvoerig wordt verwezen naar secundaire literatuur. Ook is er in beide edities een register, zodat vakgenoten in het boek kunnen grasduinen. Overigens is dit register, dat onhandig genoeg uit twee delen bestaat (een Maerlant- en een Algemeen Register), ronduit slecht. De proloog is niet verwerkt, terwijl daarin toch belangrijke informatie staat, het woord ‘Friezen’ ontbreekt geheel, terwijl er (uiteraard) wel degelijk aandacht aan Maerlants bestrijding van het Friezenprivilege besteed wordt; en zo ontbreken er nog wel meer namen.

Ook met deze hulpmiddelen is Maerlants wereld toch primair een boek voor ‘leken’. En dat is bedoeld als een compliment. Als geen ander is Van Oostrom in staat grote aantallen mensen van buiten de wetenschap te interesseren voor de Nederlandse literatuur en cultuur in de Nederlanden. In die zin is Van Oostroms nieuwste boek wat ook Maerlants werken wilden zijn: een brug tussen wereld en wetenschap.

Antheun Janse