Madoc. Jaargang 1996

Middeleeuwse monniken

Ludo J.R. Milis, Hemelse monniken, aardse mensen. Het monnikenideaal en zijn betekenis voor de middeleeuwse samenleving (Ambo/Hadewijch; Baarn/Antwerpen 1995). 236 p. Geïll. ISBN 90-263-1351-9. f44,50.

Middeleeuwse monniken als ‘redders in nood’, zielzorgers, leraren, actieve landbewerkers enzovoorts: de invloed van monniken in de Middeleeuwen lijkt

[p. 47]

geen grenzen te hebben gekend. Lange tijd heeft men er evenwel onvoldoende bij stilgestaan dat het schriftelijke bronnenmateriaal uit die periode, zeker tot 1200, voornamelijk van monastieke herkomst is. Voegen we daarbij nog de in de historiografie over de Middeleeuwen dominante benedictijnse traditie, dan mag het niet verbazen dat aan het middeleeuwse monnikendom vaak een te grote invloed is toegekend.

In Hemelse monniken, aardse mensen beoogt Ludo Milis, hoogleraar Middeleeuwse Geschiedenis te Gent, voor een breed publiek van onder meer studenten, geïnteresseerde leken en ook toeristen die de middeleeuwse monastieke resten bezoeken deze ‘scheef getrokken beeldvorming’ recht te zetten. Centraal staat de vraag naar ‘de specifieke invloed van het monnikenideaal in het optreden van monniken tegenover gewone mensen’ (p. 15). Onder monniken verstaat hij twee groepen: de vroeg-middeleeuwse rondtrekkende monniken in Keltische en mediterrane streken - waaronder ook de missionarissen - en de monniken die de benedictijner regel volgen, namelijk de benedictijnen en later, vanaf circa 1100, ook de cisterciënzers. De monniken uit de tweede groep kenmerkten zich in tegenstelling tot de vroeg-middeleeuwse dolende medebroeders door de stabilitas loci, de gebondenheid aan het klooster. Vanaf de Karolingische periode kregen zij de overhand. Tot de ‘gewone mensen’ rekent Milis die bevolkingsgroepen die niet tot de adel, de clerus of de rijke en machtige kooplieden behoorden; de resterende negentig procent, of meer, van de bevolking dus.

De aanpak van Milis is thematisch en beslaat de gehele periode van circa 500 tot 1500. Na de inleiding, een hoofdstuk over de problematiek van middeleeuwse schriftelijke bronnen en een hoofdstuk over het christelijke beeld van de geschapen wereld, behandelt hij achtereenvolgens de economische, sociale, culturele, religieuze, intellectuele en artistieke invloed van het monnikendom op de gewone middeleeuwse mens en tenslotte het leven van de monniken.

Milis concludeert dat op de meeste terreinen het monnikendom (of beter gezegd het monnikenideaal), zoals hij dat heeft gedefinieerd, zeker vanaf ongeveer de achtste eeuw geen of slechts een zeer geringe invloed heeft gehad op de ‘gewone middeleeuwse mens’. Wat de verdieping en verinnerlijking van de christelijke en monastieke waarden betreft, is de invloed van monniken onder het ‘gewone volk’ wellicht nog wel het grootst geweest. Dit ideale christelijke leven werd evenwel niet zozeer door de coenobitische monniken uitgedragen, maar door de wereldgeestelijken en de bedelbroeders van de late Middeleeuwen. Als grootgrondbezitters onderscheidden de monniken zich nauwelijks van de andere groep grootgrondbezitters: de adel. Dit gold reeds relatief korte tijd na de stichting van hun orde ook voor de cisterciënzers. In de daadwerkelijke landbouwproduktie hadden monniken niet meer dan een geritualiseerd aandeel. Handenarbeid was een manier om nederigheid te tonen en luiheid te bestrijden. Het had daarom vooral een spirituele betekenis. Monniken waren ook niet per definitie ‘wereldverbeteraars’, gekenmerkt door een diepe sociale bewogenheid. Zij accepteerden de bestaande sociale orde. De in omvang zeer beperkte maatschappelijke activiteiten van de monniken voor de minder bedeelden in de samenleving (armenzorg, ziekenzorg enzovoorts) waren geen doel op zich, maar een middel tot zelfheiliging. Monniken hadden er dus baat bij armoede en ellende te laten voortbestaan. Dit betekent niet per se dat zij ar-

[p. 48]

moede en ellende actief bevorderden; zij deden er gewoon weinig tot niets tegen. Ook op het artistieke en culturele vlak hadden de activiteiten van het monnikendom weinig invloed op de ‘gewone’ lekenmaatschappij. De benedictijnse monniken waren op het gebied van de geestelijke beïnvloeding van ‘gewone mensen’ vanaf de Karolingische periode niet de enigen die zich bewogen. Ook hier waren, in ieder geval in de late Middeleeuwen, andere orden, religieuze bewegingen, wereldgeestelijken en bedelmonniken succesvoller en actiever.

Na lezing van Hemelse monniken, aardse mensen blijf ik op twee gedachten hinken. Enerzijds staat de thematische en brede opzet van het boek mij bijzonder aan. Het bevat geen overdadige uitweidingen over niet ter zake doende details, maar schetst daarentegen de grote lijnen, waardoor de lezer een breder zicht krijgt op de ontwikkelingen. De gestelde vragen zijn bijzonder interessant en de conclusies die Milis trekt, leveren een overtuigend beeld op. En wat het belangrijkste is: Milis brengt met Hemelse monniken, aardse mensen het middeleeuwse benedictijnse monnikendom zowel wat zijn idealen als zijn maatschappelijke betekenis betreft in juistere proporties terug. In die zin heeft hij zijn doel bereikt.

Anderzijds: de door Milis geconstateerde geringe invloed van het middeleeuwse monnikendom lijkt min of meer bij voorbaat te zijn ingegeven door de groep die hij uit de rijke schakering van de middeleeuwse monastieke en semimonastieke bewegingen gekozen heeft. De benedictijnen en cisterciënzers recruteerden nagenoeg al hun leden onder de adel, een kleine maatschappelijke toplaag die circa drie tot vier procent van de totale bevolking uitmaakte. Maar niet alleen de sociale herkomst van deze monniken speelde een rol. Isolement en wereldverzaking droegen de benedictijnen en cisterciënzers hoog in het vaandel (althans theoretisch). Zij vestigden zich daarom in principe niet voor niets in afgelegen oorden. Dat deze kleine club van bovendien nog exclusief adellijke lieden zich vervolgens aan de wereld (lees: de ‘gewone mens’) weinig gelegen liet liggen, mag niet verwonderen. Dat zou noch passen bij hun opdracht, noch bij de stand waartoe zij behoorden - misschien wel de belangrijkste drijfveer om zich weinig van de omringende wereld aan te trekken. Het zou een wonder mogen heten, wanneer dat niet tot een hemelsbrede kloof tussen het ‘monnikenideaal’ en de maatschappelijke werkelijkheid zou hebben geleid.

Ook Milis noemt dit en ook hij vermeldt af en toe dat een grotere invloed op de brede massa waarschijnlijk eerder van de andere orden is uitgegaan dan van de benedictijnen. Maar wanneer vroeger de benedictijnen ten onrechte als pars pro toto dienden voor het middeleeuwse monnikendom in brede zin (in de regel wordt onder het ‘monnikendom’ toch meer verstaan dan louter benedictijnen), kan natuurlijk de vraag gesteld worden of deze lijn - zij het om het tegendeel van hun vermeende invloed te bewijzen - moet worden voortgezet. Wat mij betreft had het boek dan ook dikker mogen zijn, doordat Milis bijvoorbeeld een vergelijking had gemaakt met een andere, meer op ‘de wereld’ gerichte orde. Het daarom is te hopen dat vervolgonderzoek naar dit thema ook voor andere middeleeuwse orden plaatsvindt.

Esther Koch