Madoc. Jaargang 1996

[p. 36]

artikel

• T.J. Hoekstra
Enkele kanttekeningen bij De eerste kerken in Utrecht

Bella Ecclesiastica und kein Ende of De geschiedenis van het Domplein is een debat zonder einde? Beide, enigszins aangepaste, citaten hebben een Utrechtse achtergrond. Het eerste heeft betrekking op de bittere strijd in de jaren dertig tussen O. Oppermann en C.D.J. Brandt over de echtheid of onechtheid van oorkonden, het andere, van P. Geyl, kan men opvatten als een uitnodiging open met elkaar in discussie te blijven. En waar is dat harder nodig dan bij de problemen die zich voordoen bij het interpreteren van de vroeg-middeleeuwse resten die zich onder het tegenwoordige Domplein te Utrecht bevonden of nog bevinden. Eén uitgangspunt moet daarbij - in de geest van Geyl - centraal staan: de uiteindelijke, bewijsbare waarheid zal vermoedelijk nooit gevonden worden. De gegevens zijn daarvoor te schaars, moeilijk te interpreteren en lastig met elkaar in verband te brengen. Wat dat betreft hadden Willibrord en Bonifatius het een stuk gemakkelijker: zij wisten wat juist en onjuist was, zowel met betrekking tot de bouw van de verschillende kerken op het huidige Domplein, als ook wat het geloof betreft. Het zou voor ons echter onjuist zijn het eerste met de middelen van het tweede te lijf te gaan: geschiedenis schrijven en missioneren dienen zorgvuldig gescheiden te blijven.

Vanuit deze optiek zal ik enige kanttekeningen maken bij de recent verschenen publikaties over de oudste kerken op het Domplein van De Groot, Rijntjes en met name van Broer en De Bruyn.^1. Wegens de gecompliceerdheid van de beschikbare bronnen en de toegestane lengte van dit stuk zal dit verhaal geen allesomvattende kritiek kunnen bevatten. Wel hoop ik dat het een aanzet tot nadere discussie zal zijn.

De kern van het probleem is dat in de brief van Bonifatius uit 753 twee kerkstichtingen van Willibrord worden genoemd, terwijl er resten van drie kerken onder het Domplein liggen, te weten de romaanse voorganger van de gotische Sint-Maartenskerk, de Heilig-Kruiskapel en de Sint-Salvatorkerk. De vraag is, welke van de drie oorspronkelijke stichtingen van Willibrord zijn geweest.

1. De hoofdmoot betreft: C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn, De eerste kerken in Utrecht: Sint-Thomas, Sint-Salvator, Sint-Maarten (Utrecht 1995). ISBN 90-71840-27-1. 76 p. III. Prijs: f19,50. Ook komen ter sprake: H.L. de Groot, ‘De Heilige Kruiskapel te Utrecht. Die Tatsachen bleiben, die Interpretation schwänkt’, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (1994) 135-149, en Raphaël Rijntjes, ‘De ecclesiola in het Utrechtse castellum. Bouwhistorische interpretatie van de resten van de Heilig-Kruiskapel’, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (1994) 150-161.

[p. 37]

1. Plattegrond van het Domplein en omgeving. Tek. H.L. de Groot. 1: Heilig-Kruiskapel met daaronder een deel van de Romeinse principa. 2. Sint-Salvator. 3: Resten van de Dom van Adelbold (vroege elfde eeuw). 4: Domtoren.

De Groot gaat ervan uit dat de Heilig-Kruiskapel uit Willibrords tijd stamt en dat het de oudste Sint-Maartenskerk is, die bovendien op de plaats stond van het door de Friezen verwoeste kerkje van koning Dagobert (623-639). Het Maartenspatrocinium is volgens hem tijdens bisschop Adelbold II (1010-1027) op de door die bisschop nieuw gebouwde kerk overgegaan op de plaats waar de huidige Dom staat. Rijntjes meent in de resten van de Heilig-Kruiskapel twee bouwfasen te kunnen ontdekken. De zuidelijke arm is volgens hem de cella of ecclesiola die door koning Dagobert gesticht is. Dit bouwwerkje zou dan door Willibrord in de Heilig-Kruiskapel zijn opgenomen. Broer en de Bruijn beschouwen de Heilig-Kruiskapel als de eerste Sint-Salvatorkerk. Bonifatius zou een tweede Sint-Salvator op de plaats gebouwd hebben waar die kerk tot in de late zestiende eeuw gestaan heeft. De oudste Sint-Maartenskerk zou volgens hun opvatting ergens onder de huidige Dom moeten liggen en dat patrocinium pas in 753 door Bonifatius gekregen hebben. Daarvóór moet naar hun mening de door koning Dagobert gestichte Thomaskapel op die plaats hebben gestaan.

Het meest weerbarstige probleem wordt dus gevormd door de Heilig-Kruiskapel. In een gedetailleerd artikel wil De Groot duidelijk maken dat die kapel

[p. 38]

2. Overzicht van de opgravingen op het Domplein in 1949. Tussen de bakstenen funderingen van de pijlers van de gotische Dom liggen de schamele resten van de Dom van Adelbold. De verschillen tussen de onderste en bovenste delen van die fundamenten zijn duidelijk te zien.

uit de tijd van Willibrord stamt. Dat wordt hem niet gemakkelijk gemaakt door de uitkomst van het C¹⁴-onderzoek van houtskoolmonsters die in 1993 bij de heropgraving uit de mortel van het opgaande werk van het gebouwtje zijn genomen. Hij spreekt zijn verwachting uit dat de kapel uit de vroege achtste eeuw stamt, maar de mogelijkheid dat we met een tiende-eeuws gebouw te doen hebben, mag bepaald niet uitgesloten worden. Wellicht is het nuttig nog een paar houtskoolmonsters (blind) te laten analyseren.^2.

Geen van de auteurs besteedt veel aandacht aan de gevolgen die een tiende-eeuwse datering van de kapel voor hun hypotheses zou hebben. Dat is wel begrijpelijk, want er zou weinig van overblijven: geen oudste Salvatorkerk zoals Broer en De Bruijn beweren, geen ecclesiola uit de vroege zevende eeuw, die we bij Rijntjes^3. aantreffen en geen oudste Sint-Maarten, die er volgens De Groot heeft gestaan. Uiteraard komen er nieuwe vragen voor in de plaats: wat was de functie van een tiende-eeuwse Heilig-Kruiskapel? Waar heeft de oudste Sint-Maartenskerk dan wèl gestaan? Ook mijn opvatting dat Balderik alleen geruïneerde kerken weer opknapte, komt onder druk te staan.^4. Dat de Salvatorkerk in de tiende eeuw op dezelfde plaats als in de late Middeleeuwen lag, wordt, voor zover ik weet, door niemand betwijfeld.

Hoe de datering van de Heilig-Kruiskapel ook zal uitvallen, één ding is zeker: er moet uiterst zorgvuldig met de beschikbare bronnen omgegaan worden. Hierin echter schieten Broer en De Bruijn zo nu en dan ernstig tekort. Soms krijgt men zelfs de indruk dat naar een bepaalde vóóronderstelling toegeredeneerd wordt. Ik zal daarvan een paar voorbeelden geven.

2. Herstellingen van het muurwerk tot vlak boven het fundament van de Heilig-Kruiskapel uit de tijd van bisschop Balderik (Broer en De Bruijn, De eerste kerken, 24) lijken erg onwaarschijnlijk: een dergelijke ingrijpende restauratie zou duidelijk zichtbaar moeten zijn.

3. Rijntjes is overigens de enige van alle archeologen en bouwhistorici die de fundamenten van de Heilig- Kruiskapel gezien hebben, die een periodeverschil in dat bouwwerk heeft kunnen constateren. Alle andere beschouwen het als één werk. Ook hier zou een hernieuwd C¹⁴-onderzoek wellicht wat meer zekerheid kunnen verschaffen.

4. Tarquinius J. Hoekstra, ‘De Dom van Adelbold II, bisschop van Utrecht (1010-1026)’, in: Utrecht, Kruispunt van de middeleeuwse kerk. Voordrachten gehouden tijdens het congres ter gelegenheid van tien jaar Mediëvistiek Faculteit der Letteren Rijksuniversiteit te Utrecht, 25 tot en met 27 augustus 1988 (Clavis Kunsthistorische Monografieën 7) (Zutphen 1988) 95-108, aldaar 96-99. Het blijft natuurlijk altijd mogelijk dat Balderik later in zijn zeer lange episcopaat (918-976) bouwactiviteiten ontwikkeld heeft. De mededeling over het repareren slaat op de tijd van zijn terugkomst in Utrecht.

[p. 39]

De Dom van Adelbold

Broer en De Bruijn beschouwen de resten die bij opgravingen tussen de bakstenen fundamenten van de pijlers van het verdwenen schip van de gotische Dom teruggevonden zijn als overblijfselen van de oudste Sint-Maartenskerk (p. 22-26). Zij volgen daarin geheel de opvatting van Van Giffen, die in die fundamenten twee pre-romaanse perioden meende te herkennen.^5. In 1988 heb ik - naar ik meen op goede gronden - een andere interpretatie voorgesteld, die natuurlijk ook niet heilig is.^6. Vervelend is echter als bij het verwerpen van die hypothese gewichtige argumenten achterwege gelaten worden, die de veronderstelling steunen en die aan Van Giffen niet bekend konden zijn omdat ze op gegevens berusten die merendeels pas na zijn dood gevonden zijn. Mijn these is dat die fundering één werk is en dat die tot de Dom van Adelbold II (1010-1026) heeft behoord. Identiek opgebouwde fundamenten zijn namelijk in de late jaren zeventig en in de jaren vijftig, respectievelijk in de Janskerk (1040) en in de kerk van de Paulusabdij (1050) gevonden: ook daar bestaan ze uit twee duidelijk door hun verschil in steengrootte te onderscheiden, horizontale lagen, soms met een vuile laag daartussen. Bij de Janskerk kon deze horizontale gelaagdheid, maar dan zonder materiaalverschil, ook in het opgaande werk geconstateerd worden.^7. Een dergelijke gelaagdheid wijst op de bouw in één keer vanaf de complete plattegrond naar boven. Zeker in het opgaande werk duiden deze vuile lagen een seizoensstop aan. In de Dom is dit soort fundament niet alleen in het westwerk aangetroffen^8., maar ook in het begin van de zuidelijke kooromgang van de huidige Dom, pal ten zuiden van het altaar van de romaanse kerk; er moet dus sprake geweest zijn van een fors gebouw.

Nu zal niemand twijfelen aan het feit dat de Janskerk en de kerk van de Paulusabdij in het midden van de elfde eeuw in één keer op een open terrein zijn opgetrokken. Vindt men dan bij de Dom een identieke funderingswijze en een contemporaine beschrijving van de bouw (uit 1023) van de Dom van Adelbold II, waarbij de snelheid van bouwen geroemd wordt^9., dan is het geen al te wilde gedachte de fundamenten aan de Dom van Adelbold II toe te schrijven.^10.

Een ander voorbeeld van suggestief citeren vindt plaats met betrekking tot de middeleeuwse herstellingen aan de muur van het Romeinse castellum. Daarover schrijf ik:

Zo zouden de op zeer primitieve wijze uitgevoerde herstellingen aan de castellummuur uit die tijd [zevende eeuw] kunnen stammen. Gewoonlijk worden die reparaties aan bisschop Balderik (918-976) toegeschreven, maar er is geen duidelijk bewijs dat de gevonden herstellingen dezelfde zijn als die welke Balderik heeft laten uitvoeren. In feite kunnen zij slechts gedateerd worden in de periode tussen de tijd waarin de Romeinen Utrecht verlieten (ca 260) en 1122 toen de muur zijn verdedigende functie verloor.^11.

Dat is wat anders dan wat Broer en De Bruijn daarvan maken:

Opvallend is dat... T.J. Hoekstra, ook een vroege, zevende-eeuwse datering heeft gegeven, zij het met de nodige voorzichtigheid omkleed, aan de middeleeuwse herstellingen aan de muur van het castellum, waarvoor Van Giffen, zoals we juist gezien hebben, eveneens op de tiende eeuw uitkwam, (p. 24)

Het grote gevaar bij dergelijk suggestief citeren is dat latere schrijvers de ‘mitsen

5. A.E. van Giffen, ‘Traiectum - Utrecht’, Jaarverslag van de Vereniging voor Terpenonderzoek 29-32 (1949) 16-17.

6. Hoekstra, ‘De Dom van Adelbold II’, 100-102.

7. G.W.C. van Wezel, ‘De bouwgeschiedenis van de Sint-Janskerk te Utrecht tot 1700’, in: Restauratie Vijf Hervormde Kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 1979, 1980, 1981 6 [Utrecht 1983] 104-158, aldaar 109-110.

8. De tekening van Van Giffen geeft overigens geen bestaande toestand weer. Het is een uit verschillende gegevens samengesteld ‘ideaalprofiel’. Bij het interpreteren van deze tekening dient men daarmee terdege rekening te houden. Ook het doorlopen van de laag rood zandsteengruis over de funderingen (Broer en De Bruijn, De eerste kerken, 25) heen levert geen problemen op, daar het om een koppelfundering gaat, die zich per definitie onder de grond bevindt en die al afgedekt was toen men aan het bewerken van de rode zandsteen voor pijlers en banden begon. Dit soort fouten kan in goede samenspraak gemakkelijk vermeden worden.

9. Oorkondenboek van het Sticht Utrecht I, S. Muller Fzn & A.C. Bouwman (ed.) (Utrecht 1920) nr. 177.

10. Het enige muurwerk dat ouder lijkt dan de Dom van Adelbold is in het zuidertransept van de huidige Dom gevonden. Daar het nergens mee te verbinden valt, is er geen andere verklaring voor te geven dan: restje van een ouder bouwwerk. Gezien zijn hoge ligging en zijn opbouw uit veldkeien zal het zeker niet tot een Romeins gebouw behoord hebben. Hoekstra, ‘Dom van Adelbold II’, afb. 2 (meest westelijke muur in zuidertransept; in het artikel niet beschreven.)

11. T.J. Hoekstra, ‘De vroege topografie van Utrecht’, in: Marceline J. Dolfin, E.M. Kylstra en Jean Penders, Utrecht. De huizen binnen de singels. Beschrijving (De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Geïllustreerde beschrijving. De provincie Utrecht. De gemeente Utrecht, dl. 3a, afl. 3) ('s-Gravenhage 1989) 1-20.

[p. 40]

3. De opgraving van de Heilig-Kruiskapel in 1929. De vierkante Romeinse put ligt links in het koor van de kapel.

en maren’ weglaten. In dit geval hoeven we daar niet eens op te wachten, want al op p. 26 staat:

... door archeologen... een datering gekregen heeft die uiteenloopt van de zevende eeuw (voor de Heilig-Kruiskapel en de herstellingen van het castellum)...

Verder is er de ‘Romeinse’ put in het koor van de Heilig-Kruiskapel (p. 34-35). Was die er nog in de tijd van Willibrord? Het voorkomen van alleen maar Romeinse scherven in de vulling duidt inderdaad op een buiten-gebruik-raken in of na de Romeinse tijd, want er hoeven niet per se scherven uit de tijd van dichtraken in te zitten. Bezwaren tegen de veronderstelling dat de put nog in Willibrords tijd open was, zijn de volgende: een houten put houdt het in ons klimaat in open toestand boven het grondwater geen vier eeuwen uit, de put ligt wat uit-middelpuntig in het koor, wat vreemd is voor iets waaromheen de kerk gebouwd zou zijn en, als het werkelijk een ‘Willibrordsputje’ geweest zou zijn, waarom is daarover dan uit later tijd niets bekend gebleven?

Beke en Bonifatius

Ook de interpretatie van de schriftelijke bronnen laat zo nu en dan te wensen over. Natuurlijk mag men de Chronographia van Beke gebruiken, maar dan wel met de nodige zorgvuldigheid. Uit de Nederlandse versie van een artikel van J.M. van Winter dat deze zomer in een Engelstalige bundel over Utrecht zal verschijnen, citeer ik met toestemming van de auteur het volgende^12.:

12. Johanna Maria van Winter, ‘The first centuries of the episcopal see at Utrecht’, in: Elisabeth De Bièvre (red.), Utrecht between Britain and the Continent (Transactions of the British Archaeological Society) (in druk) n. 26. Citaten van Beke uit: H. Bruch (ed.), Chronographia Johannis de Beke (Rijks Geschiedkundige Publicatiën. Grote-Serie 143) ('s-Gravenhage 1973).

[p. 41]

Door... [Broer en De Bruijn^13.] ... is betoogd dat er twee kerken van Sint Salvator zijn geweest, de eerste gesticht door Willibrord op de plaats van de latere Heilig-Kruiskapel, de tweede door Bonifatius op de plaats waar ze later lag, grenzend aan de eerste. Zij gaan daarbij uit van de beschrijving van Beke in zijn Chronographia, waarvan ze wel toegeven dat ze is aangepast aan de situatie die Beke in het midden van de 14e eeuw kende, maar die ze toch voor hun eigen theorievorming bruikbaar achten. Zonder het blijkbaar zelf op te merken, passen zij op hun beurt de tekst van Beke aan bij hun eigen opvatting, die dus een dubbele aanpassing geeft te zien. Beke schrijft namelijk niet, zoals zij hem in de pen geven, dat Bonifatius een tweede Sint Salvatorkerk bouwde, grenzend aan de eerste, maar dat Bonifatius een kapittelkerk (cenobitalium canonicorum ecclesiam) bouwde, grenzend aan een bedehuis (oratorium) van Willibrord dat aan Sint Salvator was gewijd (p. 25, caput 15b); die kapittelkerk had volgens Beke verscheidene (door hem niet genoemde) patroonheiligen, maar werd Oudmunster genoemd, omdat ze tot in zijn tijd haar oude bouwstructuur had behouden. Het bedehuis van Willibrord wordt door hem ook beschreven als aan het Heilige Kruis gewijd (p. 15, caput 9), zodat men mag aannemen dat Sint Salvator en het Heilige Kruis in Beke's ogen verwisselbare patrocinia waren. Dat bedehuis was in zijn visie echter geen munster en onderscheidde zich daarin dus van de nieuwe kerk van Bonifatius, die bovendien door Beke nergens een Sint Salvatorkerk wordt genoemd.
Beke's vergissing ligt in zijn mening dat Willibrords Sint Salvatorkerk geen kloosterof kapittelkerk was, maar alleen een bedehuis. Daarom moet op zijn voorstelling van zaken geen nieuwe theorie worden gebouwd.

Eenzelfde gewrongen gebruik van bronnen vindt plaats met de ‘verdwijntruc’ van het zogeheten oudste immuniteitsprivilege (p. 32). Daarbij wordt veel werk gemaakt van het al of niet aan Sint Maarten verlenen van dergelijke privileges. Hierbij stuiten we op de vraag of het verschil tussen Sint Salvator en Sint Maarten wel zo essentieel was. Beide kerken zijn dan nog lang niet van elkaar gescheiden en in de schenking van Utrecht en Vechten door Karel Martel uit 723 wordt zelfs in het geheel geen kerkpatrocinium vermeld.

Een ander, mijns inziens overschat probleem is de omvang die de kerken al dan niet gehad hebben. Broer en De Bruijn denken daarbij erg vanuit de Romeinse hiërarchie, waarbij een bisschopskerk meteen een kathedraal - ook in de fysieke zin van ‘een groot gebouw’ - wordt. Nu is inmiddels wel duidelijk geworden dat zeker Willibrord nog sterk onder Ierse invloed stond, waarbij de abt van het klooster veel belangrijker was dan een bisschop.^14. De sedes episcopalis moet volgens Leupen dan ook letterlijk genomen worden als de zetel van de bisschop onafhankelijk van het gebouw waarin die zetel staat.^15. Een term als ‘hoofdkerk’ (p. 41) lijkt dan ook tamelijk irrelevant, als dat bouwkundig vertaald wordt. Een bisschoppelijke Sint-Maartenskerk kan dus in vele opzichten ondergeschikt zijn aan een kloosterkerk van Sint-Salvator.

13. Broer en De Bruijn, De eerste kerken, en C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn, ‘De Heilig-Kruiskapel in Utrecht: Sint-Maarten of Sint-Salvator?’, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (1994) 162-168.

14. Bijvoorbeeld: Marco Mostert, ‘Bonifatius als geschiedvervalser’, Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 9 (1995) 3, 213-221, aldaar 217.

15. Aldus P.H.D. Leupen in zijn lezing ‘Tussen Keulen en Parijs leidt de weg naar Rome. De instelling van het bisdom Utrecht’ op het congres Van Missie tot Millennium, Utrecht 23-25 november 1995.

Sine ira et studio

Wat moet de conclusie uit het bovenstaande zijn? Dat alle betrokkenen met hun gedetailleerde kennis van al het relevante materiaal sine ira et studio om de tafel gaan zitten en, in een zonder twijfel langdurige discussie onder neutrale,

[p. 42]

deskundige leiding, proberen een verhaal over de geschiedenis van de bebouwing van het Domplein te maken dat de waarheid zo dicht mogelijk benadert. Het belang van het onderwerp is dat alleszins waard.