Madoc. Jaargang 1996

[p. 31]

reactie

Manna, manna, manna..!
Reacties op een reliëf

In het derde nummer van de zevende jaargang van Madoc (1993) poogde de kunsthistoricus Rolf Lauer de vermeende echtheid van een houten reliëf uit de collectie van het Museum Boymans-van Beuningen te weerleggen. Niet alleen de stijl en de iconografie van het op het reliëf aangebrachte tafereel deden twijfels over de echtheid rijzen, ook over de functie tastte hij in het duister. M. Schönlank-Van der Wal is het met Rolf Lauer eens. Zij is echter van mening dat de vervalsers het reliëf wel degelijk een ‘middeleeuwse’ functie hadden toebedacht. Wij vroegen Rolf Lauer hierop te reageren.

In zijn artikel stelt Rolf Lauer op ironische wijze de echtheid ter discussie van een houten gesneden paneel dat in Museum Boymans-van Beuningen hangt. Het betreft de voorstelling van de manna-regen met Mozes in de hoofdrol (inv. nr. 25). Zowel de voorstelling als wijze van uitvoering deden Lauer ten sterkste twijfelen aan de echtheid van het stuk.

Enkele maanden vóór zijn publikatie had ik in de werkgroep die de entries in de Boymans-catalogus Hout- en steensculptuur voor de tentoonstelling in 1994 voorbereidde, op soortgelijke wijze óók de echtheid van het stuk ter discussie gesteld. In samenhang met het voorgaande is het van belang te vermelden, dat de oorspronkelijke functie van het paneel toentertijd onbekend was en ook Lauer tast daarover kennelijk in het duister. In de Boymans-catalogus wordt de suggestie opgeworpen, dat het een deel van een predella of van een retabel zou kunnen zijn.

Intussen staat het voor mij wel vast, dat het hier een deel van een communiebank betreft. De ondiepe, over de gehele breedte aangebrachte horizontale gleuf aan de onderzijde van het paneel zou hiermee verklaard zijn. Deze kan voor een houtverbinding zijn gemaakt, waarmee het paneel aan een laag smal bankje bevestigd werd. Dit lange ca. 25 cm hoge bankje bood communicanten de gelegenheid te knielen. Met het bankje zou dit deel van de communiebank dan volledig zijn.

Nu bestaan communiebanken in het algemeen uit een linker en een rechter deel, die beide even groot zijn. De voorstellingen op beide verticale panelen zijn op elkaar afgestemd. Vaak ziet men links een Oudtestamentische voorafbeelding en rechts een Nieuwtestamentische pendant. Links de manna-regen en rechts het Heilig Avondmaal - dat is het geijkte thema voor communiebanken (zie bijvoorbeeld de communiebank, gemaakt door Henk van Geld, in het Museum voor religieuze kunst te Uden).

De ondiepe gleuf die niet direct zichtbaar is, zou een flauw bewijs voor authenticiteit kunnen zijn. Dat zou echter slechts op de lijst betrekking hebben. In de

[p. 32]

voorstelling is minstens evenveel en op dezelfde wijze gerommeld als in ‘Gastmaaltafereel’ op het uit het Nationaal Museum te Warschau afkomstige paneel (Madoc 7 (1993) 3, 137, afb. 6). Dit Warschause paneel wekt de indruk een rechter communiebank te zijn, maar aangezien het hier wél een maaltijd, maar niet het Heilig Avondmaal betreft en overigens ook de authenticiteit van dit tafereel in bedoeld artikel in twijfel wordt getrokken, is het vrij waarschijnlijk dat zowel in Museum Boymans als in Warschau produkten hangen van een Frans atelier, dat in de negentiende eeuw, door ijverig authentiek lijkende panelen van communiebanken te produceren, graag een profijtelijke manna-regen op zich neer zag dalen.

M. Schönlank-Van der Wal

Het doet mij genoegen, dat M. Schönlank-Van der Wal mijn twijfels over de echtheid van het Mozesreliëf uit het Museum Boymans-van Beuningen deelt. Ik twijfel echter niet alleen, ik ben ervan overtuigd, dat dit stuk uit Rotterdam een laat-negentiende-eeuwse vervalsing uit een atelier in Parijs betreft, zoals ik in het artikel in Madoc uitvoerig heb aangetoond.

M. Schönlank-van der Wal vermoedt, dat het Rotterdamse reliëf een deel van een communiebank is. Daarop kan mijn antwoord slechts luiden: misschien wordt door de vervalser gesuggereerd dat het reliëf vroeger deel uitmaakte van een communiebank, maar in werkelijkheid kan dat nooit zo zijn geweest. Bij mijn weten bestaan dergelijke middeleeuwse communiebanken met reliëfs niet.

Dit zou heel goed passen bij mijn stelling, dat het negentiende-eeuwse verval-

[p. 33]

1. Mozes inzameling van het manna. Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen, inv. no. N25.

sersatelier in Parijs de indruk wilde wekken dat het niet alleen om ongebruikelijke voorstellingen, maar ook om uitzonderlijke functies ging teneinde zo de uniciteit van de stukken te benadrukken en daarmee hun waarde te verhogen. Zo bevat bijvoorbeeld een Keulse collectie een eikehouten troonzetel met taferelen in reliëf, vervaardigd door hetzelfde Parijse vervalsersatelier, die iedere historistische afbeelding van de Nibelungen tot eer zou hebben gestrekt. In werkelijkheid heeft zo'n ‘boven-middeleeuws’ object nooit bestaan. Hetzelfde geldt voor het Rotterdamse reliëf en zijn pendant uit Warschau, waarbij het ‘functionele karakter’ direct opvalt, maar die de onderzoeker vervolgens tot wanhoop brengt, wanneer hij zich gaat afvragen hoe dit object er zou hebben kunnen uitzien.

Tot slot een niet echt serieuze opmerking: een ding is zeker, het reliëf sierde niet een grille van een auto en vormde ook geen onderdeel van een computer. Al het overige blijft speculatie.

Rolf Lauer

Met betrekking tot de communie-banken heb ik het woord ‘middeleeuws’ niet genoemd in mijn reactie. Eerst na het Concilie van Trente (1563) werd de communie weer een serieus onderdeel van de geloofsbeleving, zodat vele communiebanken pas in de zeventiende en achttiende eeuw ontstonden. Het Franse atelier heeft in de negentiende eeuw iets vervaardigd dat wat iconografie en constructie betreft aan een paneel van een zeventiende/achttiende-eeuwse communiebank moest herinneren.

M. Schönlank-Van der Wal