Madoc. Jaargang 1995

[p. 286]

Christelijke heiligen- en reliekenverering

Arnold Angenendt, Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes vom frühen Christentum bis zur Gegenwart (C.H. Beck; München 1994). 470 p. Geïll. Geb. ISBN 3-406-38096-4. DM 68, -.

Een eenmansboek over een belangrijk historisch thema dat bijna twee millennia bestrijkt, verschijnt niet iedere dag. De Münsterse kerkhistoricus Arnold Angenendt, over wie de lezers van Madoc eerder in de lopende jaargang (nummer 2) werden geïnformeerd, toont in zijn boek over ongeveer tweeduizend jaar heiligen- en reliekenverering te beschikken over de durf, belezenheid en visie die voor het welslagen van een dergelijke tour de force onontbeerlijk zijn.

De visie die Angenendt ontvouwt, is godsdiensthistorisch georiënteerd. Al dadelijk, en daarna dikwijls, brengt hij de opvatting naar voren dat de heilige, christelijk of niet-christelijk, als ‘de religieuze uitzonderingsmens’ tot het kernbestand van de religieuze voorstellingswereld behoort, ja de eigenlijke dragende gestalte van de religie is (naar Wolfgang Speyer). Angenendt beoogt nu in zijn boek eerst de bijbelse grondslagen van de christelijke heiligheid bloot te leggen en die te situeren in de godsdienstgeschiedenis, en vervolgens de ontplooiing van de heilige in de christelijke geschiedenis te schetsen. Uit deze opzet kan men al afleiden dat Angenendts boek behalve een godsdiensthistorische tevens een stevige theologische inslag heeft.

Ik licht enkele lijnen uit zijn betoog. Godsdiensthistorisch ontmoet men de heilige als held en heros, stamvader en stichter, weldoener en heilbrenger, thaumaturg en redder. Hij representeert de godheid. Hij kan voor zijn rol geroepen worden of al vóór zijn geboorte uitverkoren zijn; maar soms moet hij zijn positie ook door heroïsche daden verdienen. Hij beschikt over charismata: hij zegent en vervloekt, verricht wonderen tot heil of straf, ook nog als dode, overstijgt ruimte en tijd, beschikt over profetisch inzicht en kennis der harten. In het bijzonder wijst Angenendt op de Grieks-Hellenistische voorstelling van de theíos anér, de ‘godsmens’, die voor het christendom bijzondere betekenis kreeg. Het christendom was weliswaar een relatief vergeestelijkte, ethische en vooral een theïstische godsdienst, maar bevatte ook ‘religieuze’ elementen die verder ontwikkeld konden worden. Al in het Nieuwe Testament wordt Jezus deels getekend naar het traditionele model van de ‘godsmens’ dat, aldus Angenendt, maar al te toepasselijk was. Om zijn uniciteit als verlosser veilig te stellen moest de oude kerk een theologie ontwikkelen die hem van ‘godsman’ tot ‘God-mens’ maakte. Maar het model van de ‘godsmens’ was van meet af voorhanden. Bovendien had Jezus het gebod gegeven hem na te volgen, en de opdracht te genezen en demonen uit te drijven.

Met de verering van martelaren als bloedgetuigen ontstond in de oude kerk een ware stroom van nieuwe religiositeit. Omdat zij hun leven hadden geofferd, hadden zij loon bij God, en konden zij als hemelse voorsprekers worden gezien. Tevens werd zo de oeroude religieuze voorstelling van de verzoening door

[p. 287]

bloed gereactiveerd; de bloeddoop van de martelaren kwam niet alleen henzelf maar ook anderen ter verzoening ten goede - een voorstelling die niet meer in het verlengde lag van het Nieuwe Testament, aldus Angenendt, en in de hele Middeleeuwen levend bleef. Met de later opkomende verering van belijders, zonder uitzondering asceten, werd de traditionele gestalte van de ‘godsmens’ stevig in het christelijke heiligenbeeld verweven. De asceet, man of vrouw (vir Dei of famula Dei), beschikt over virtus (goddelijke kracht), weliswaar als gave Gods, maar tevens krachtens persoonlijke verdienste (een opvatting die ook al niet in de geest van het Nieuwe Testament was). Juist die verdienste verschaft de asceet recht en macht om bij God alles te verzoeken en te bereiken. Krachtens zijn virtus heeft hij bovenaardse macht (zo doet hij wonderen), en is hij heilsbemiddelaar (de godsdiensthistorische ‘intercessor’-rol). Na zijn dood doet hij als bemiddelaar voorbede in de hemel; maar ook werkt hij via zijn lichaam op aarde, voor welke voorstelling kon worden aangesloten bij de fundamentele godsdiensthistorische idee van de tegenwoordigheid van de dode in het graf. Daarmee werd de cultus van relieken in gang gezet.

In deze trant laat Angenendt zien hoe christelijke motieven zich (nader) vermengden met ‘religieuze’. In de vroege Middeleeuwen zette deze ontwikkeling zich krachtig door; deels traden zelfs archasch-religieuze basiselementen aan de dag. De oorzaak daarvan zoekt Angenendt in het gegeven dat het sterk ‘ethische’ christendom van huis uit niet genoeg ‘religie’ aanbood, geen centrale riten kende om kosmische krachten door directe benvloeding de baas te kunnen; vooral de heiligen moesten die lacune vullen. Dit proces van opvulling, dat zich de hele Middeleeuwen lang verder ontplooide, volgde een godsdiensthistorische logica, waarvoor pas in de Nieuwe Tijd het begrip begon te ontbreken. De Reformatie bracht een theologische breuk, maar eerst de Verlichting was de werkelijke cesuur met een religieuze voorstellingswereld waarvan de ‘godsmens’ de dragende gestalte was, aldus Angenendt.

Ongeveer twee derde van het boek is aan de christelijke Oudheid en de Middeleeuwen gewijd. In zeventien hoofdstukken wordt een ‘structurele’ typering van tal van ideeën en praktijken gegeven waarmee niet alleen de heiligen- en reliekenverering maar tevens wezenlijke aspecten van het middeleeuws-christelijke wereldbeeld worden verduidelijkt. In de tien resterende, meer ‘evenementiële’ hoofdstukken wordt de weg vervolgd van Reformatie en katholieke vernieuwing via Verlichting, Romantiek en Ultramontanisme naar onze eeuw, waarin wetenschap en kunst zich soms nog wel voor ‘het’ heilige maar niet meer voor ‘de’ heilige interesseren, in de katholieke kerk wel druk wordt gecanoniseerd maar de theologie reserves toont tegenover de heiligenverering (en over de reliekenverering praktisch niet meer wordt gesproken), ‘surrogaatheiligen’ aan totalitaire stelsels cohesie moesten verschaffen, en zelfs de aanzetten tot begrip voor het oude mythische wereldbeeld waarin ‘godsmensen’ belangrijk waren, moeizaam moeten worden herwonnen.

Het is erg veel stof voor één boek, en het gevaar van het schetsmatige wordt op onderdelen niet steeds ontlopen. De laatste vijftig bladzijden treffen mij bovendien niet door hun heldere opzet. Overigens wordt het betoog gedurig verlevendigd door treffende aanhalingen uit een groot corpus van bronnen en literatuur, waarvan de breedheid en verwerking getuigen van echt ‘scholarship’.

[p. 288]

Gedachten wekt een boek met een dergelijke reikwijdte natuurlijk genoeg. Een enigszins adequate bespreking vergt de omvang van een artikel; ik beperk me tot enkele notities. De godsdiensthistorische aanpak als zodanig overtuigt mij, en komt natuurlijk ook niet uit de lucht vallen; voor de vroege periode wordt nogal eens verwezen naar auteurs als Peter Brown en Marc van Uytfanghe. Óf de heilige altijd de dragende gestalte van de religie is, weet ik niet; in elk geval zijn er steeds ook de ‘functionarissen’ die haar voor het alledaagse leven op gang houden. In de onderscheiding van wat nu echt christelijk is of niet, een waar mijnenveld, toont Angenendt veel discretie, maar overtuigt hij althans mij niet altijd. Een gemakkelijk voorbeeld: geeft het Nieuwe Testament echt blijk van ‘eine hohe theologische Wertschätzung’ van Maria? (217) Levensbeschouwing speelt natuurlijk bij de auteur van dit boek een rol, en vast ook bij deze recensent. Maar de Reformatie lijkt mij ook puur historisch onderschat als de continuïteit van de ‘oude’ religiositeit tot aan de Verlichting beklemtoond wordt; juist op het gebied van de heiligen- en reliekenverering is er in de Reformatie toch wel sprake van een diepe, niet alleen ‘theologische’ maar ook mentale breuk dunkt me, al legde dan pas de Verlichting niet meer het geloof maar de rede als maatstaf aan. Een levensbeschouwelijke teneur treft me bij Angenendt ook wanneer niet alleen, zeer ter zake, waarachtig begrip wordt gevraagd voor de oude ‘mythische’ religiositeit, maar ook, hoewel voorzichtig, de mogelijke huidige geldigheid ervan naar voren wordt gebracht, namelijk ter aanvulling op de ontoereikende moderne wereld-duiding (343), en wanneer in dat verband gesteld wordt dat thans nog bestaande traditionele, ‘voor-rationele’ samenlevingen een leefwereld kennen die voor velerlei menselijke problemen gelukkiger oplossingen biedt dan wij kunnen (345). Over zulke kwesties moet Angenendt nog maar eens een ander mooi boek schrijven.

Jaap van Moolenbroek