Madoc. Jaargang 1995

Psalmi et cantica

Psalmi et cantica (1400-1600). Niederaltaicher Scholaren o.l.v. Konrad Ruhland. Vivarte SK 53977. 70:47 min. Cat. B (ca. f 35, -).

Behalve dat deze cd een idee wil geven van de ‘alledaagse liturgie’ in de periode 1400-1600, klinkt ook de ontwikkeling van één- naar meerstemmige muziek duidelijk door in de opzet van het programma. Uitgangspunt daarbij vormen de psalmen, die op bijna elk kerkelijk getijde-uur een vast onderdeel zijn. Zo werden - en worden nog steeds - binnen de kloostermuren tijdens de kleine kerkelijke uren (priem, terts, sext, none en completen) drie psalmen gezongen. Tijdens de grote uren (lauden en vespers) zijn dat er vijf.

Als luisteraar wordt je behoorlijk verrast door de eerste drie psalmen, elk voorafgegaan door een eenstemmige antifoon. In volle vaart worden ze, afgewisseld met Gregoriaans (alternatim) meerstemmig gereciteerd op een wijze die vergelijkbaar is met het psalm-chanten, zoals dat in Engelse kathedralen nog steeds gebeurt. In de vijftiende eeuw maakte men op het continent kennis met deze uit Engeland afkomstige faburden- of faux-bourdon-techniek, waarbij volgens een strak harmonisch en isoritmisch model de oorspronkelijke psalmmelodie werd aangevuld met een tweede en derde stem. Hieruit ontstonden meerstemmige, homofone zettingen, waarbij psalmen als het ware in akkoorden werden gereciteerd. In de loop van de zestiende eeuw ontstonden hieruit ook vierstemmige zettingen (zoals hier psalm 94, Venite exsultemus, psalm 121, Laetatus sum, en psalm 129, De profundis), aanvankelijk nog homofoon, maar door componisten steeds complexer uitgewerkt, en resulterend in polyfone composities.

Deze ontwikkeling van Gregoriaans naar polyfonie is mooi te volgen in de twee soorten vespers die door de Schola worden uitgevoerd: een zogenaamde muzikale vesper, Vespri dei Musici, waarin vijf psalmen gezongen worden, die alle met de aanhef ‘Laudate’ beginnen. De psalmmelodieën zijn afkomstig uit

[p. 117]

verschillende vijftiende-eeuwse handschriften (Codex Apel uit Leipzig, Ms. Montecassino 871 en Codex Emmeram uit Regensburg).

Een andere set van vijf psalmen vormt de basis voor een Mariavesper. Deze psalmzettingen zijn gecomponeerd door Tiburtio Massaino en Sebastian Ertl. Ze dateren weliswaar uit de zestiende eeuw, maar de homofone opzet van de psalm en de reciteertechniek uit de late Middeleeuwen zijn nog duidelijk hoorbaar.

Ook de belangrijke cantica uit de vesper, het Magnificat (lofzang van Maria) en het Nunc Dimittis (lofzang van Simeon) ontbreken niet. Men heeft hier gekozen voor composities van de belangrijkste polyfonisten uit de zestiende eeuw: Orlando di Lasso (1532-1594) en Giovanni da Palestrina (1525-1594). Het Benedictus, Dominus Deus Israel, een vast onderdeel van de lauden, is van de hand van Carlo Gesualdo (ca. 1560-1613).

Hoewel de uitvoering zeker niet altijd perfect is (er valt zelfs een gruwelijk foute sopraaninzet te horen in Laudate pueri Dominum), biedt de cd een aardig beeld van de ontwikkeling van een- naar meerstemmigheid in de liturgische muziek. Gezien dit streven zou een meer chronologische volgorde van de werken wellicht meer helderheid hebben verschaft. Zo is de plaatsing van de zeer opmerkelijke uitvoering van psalm 50, Miserere mei Deus, een zesstemmige zetting van een anonieme meester uit Kremsmünster, waaraan ook nog naar plaatselijk gebruik een vioolpartij is toegevoegd, enigszins verwarrend aan het begin van de cd. Ook de afsluiting van de zestiende en zeventiende- eeuwse psalmzettingen met de antifoon Da pacem Domine van Gilles Binchois (1400-1460), samen met Dufay een van de eerste polyfonisten, is vreemd. Vermoedelijk heeft men het verhaal ‘rond’ willen maken door een overeenkomst te suggereren tussen Binchois' compositietechniek en die van Massaino en Ertl. Dit lijkt me wat ver gezocht.

Al met al is het een originele cd, met een duidelijke opzet. De geschetste ontwikkeling in de liturgische muziek is weliswaar sterk vereenvoudigd tot klinken gebracht, maar spreekt zeker tot de verbeelding.

Anne Houk de Jong