Madoc. Jaargang 1995

Middeleeuwse ideeënwereld

Manuel Stoffers (red.), De middeleeuwse ideeënwereld, 1000-1300 (Middeleeuwse studies en bronnen 63) (Open Universiteit Heerlen/Verloren; Hilversum 1994) Geïll. 400 p. ISBN 90-6550-265-3. f49,50.

Deze bundel begint met een inleidende beschouwing van redacteur Manuel Stoffers over het beeld van de Middeleeuwen en de middeleeuwse ideeënwereld. Hierin gaat de auteur niet alleen intensief in op de beeldvorming over de Middeleeuwen sedert die periode zelf tot op de dag van vandaag, maar geeft hij ook in het kort aan waarop de twaalf bijdragen betrekking hebben. Van die twaalf bijdragen zijn er drie van de hand van de Amsterdamse medivist Marco Mostert en twee van de Amerikaans-Nederlandse historicus der middeleeuwse wijsbegeerte Arjo Vanderjagt. Eerstgenoemde neemt beschouwingen voor zijn rekening over bronnen en tradities, over het beeld van de samenleving aan de hand van met name de exempelenverzameling van Étienne de Bourbon en over de geschiedenis, waarmee zowel het geschiede als het geboekstaafde en beschouwde verleden wordt bedoeld. Vanderjagt probeert in zijn beide bijdragen duidelijk te maken welke middelen werden gehanteerd ter disciplinering van het middeleeuwse denken (met enige nadruk op de scholastieke methode) en

[p. 108]

hoe men dacht dat de fysieke wereld in elkaar stak: geografie, fysica, kosmologie. De overige zeven bijdragen zijn in volgorde van opkomst: Burcht Pranger over God, Peter van der Eerden over engelen en demonen, Jozef Janssens over de vooral literaire perceptie van de natuurlijke omgeving, Jos Decorte over de menselijke ziel, Ria Jansen-Sieben over het menselijk lichaam en de geneeskunde, Paul Wakers over middeleeuwse opvattingen over taal en taalgebruik en, als laatste, Anton van Run over de functies en waardering van het beeld, waarin het gebruik van Latijnse titels (voor dit publiek) hogelijk irriteert.

Het belang van de verbeelding wordt beklemtoond door de rijke en uitgebreid becommentarieerde illustraties, die zowel zijn bedoeld ter verduidelijking en ter aanvulling van de geschreven tekst. Zestien in kleur afgebeelde illustraties zijn apart aan het eind van het boek geplaatst en hebben betrekking op in de tekst behandelde onderwerpen. Deze aandacht voor de verbeelding wekt bij mij echter wel meteen de vraag waarom er nergens even duidelijk wordt uiteengezet wat de interpretatieve kaders impliceren. De desbetreffende passages in de uiteenzetting van Van Run bieden in dit opzicht onvoldoende soelaas. Het boek heeft een nogal zwaar opgetuigd inleidend gedeelte (tot p. 92) maar dat niet wordt afgesloten met een concluderende, evaluerende of uitzicht biedende beschouwing. Ondanks dat er af en toe verwijzingen van het ene naar het andere hoofdstuk worden gegeven, blijft de bundel inderdaad een verzameling opstellen, waarbij, zeker met het oog op het studieuze publiek, een wat duidelijker samenhang wenselijk zou zijn geweest. Zo wordt er in het hoofdstuk over de ziel heel wat denken, begrijpen en zelfs willen behandeld, wat op zichzelf heel illustratief is, maar in het hoofdstuk over denken wellicht beter op zijn plaats zou zijn geweest. Een aantal hoofdstukken kan zonder meer heel instructief worden genoemd: de bijdrage van Mostert over de schriftcultuur, van Decorte over de ziel, van Jansen-Sieben over het menselijk lichaam en de geneeskunde en van Wackers over de taal.

Bespreking van deze bundel bleek geen werk van onbezorgde vreugde. Dit boek is bovenal een toonbeeld van ernst en gewichtigheid. Wat meteen opvalt is het niveau waarop de geleerdheid wordt gepresenteerd. De bundel is als ‘tekstboek’ bij een cursus uitdrukkelijk bestemd voor het onderwijs aan de Open Universiteit, maar ik vraag me in gemoede af welke categorie studenten de auteurs voor ogen heeft gestaan. Zonder grondige kennis van de middeleeuwse geschiedenis tout court is het merendeel van de geboden stof moeilijk toegankelijk (het lijkt me dan ook dienstig dat de beoogde cursisten eerst het handboek Middeleeuwen van De Boer c.s. even bestuderen).

Alleen al de eerste zeventien bladzijden van redacteur Stoffers bevatten zoveel gecondenseerde geleerdheid dat ik me nauwelijks een weg heb kunnen banen door de veelheid aan gegevens, die zowel op middeleeuwse aangelegenheden zelf als op de verwerking daarvan door latere geslachten betrekking hebben. Die bewerings-dichtheid is een euvel waaraan overigens vrijwel elke bijdrage laboreert. De auteurs hebben zich in mijn ogen te weinig gelegen laten liggen aan het bevattingsvermogen van het geïntendeerde publiek en hebben zich in hun enthousiasme over het belang van hun onderwerp te veel laten meeslepen door hun eigen geleerdheid. Laat ik met twee voorbeelden uit vele mogelijkheden aangeven wat ik bedoel.

[p. 109]

Het eerste voorbeeld is ontleend aan het hoofdstuk van Vanderjagt over de bouw en ordening van aarde en heelal en wel uit het gedeelte over de fysica, waarin ook aan de orde komt in hoeverre menselijk handelen wordt gedetermineerd door fysische verschijnselen. Naar aanleiding van de waardering voor astrologen merkt de auteur op (p. 165): ‘Hiermee [namelijk met het geloof in astrologische voorspellingen] werd het christelijk geloof in de vrije-keuzemogelijkheid van de mens feitelijk ontkend en aldus mensen de persoonlijke verantwoordelijkheid voor hun handelen ontnomen.’ Tot zover weinig problemen, al doet de verder nergens becommentarieerde vrije-keuzemogelijkheid me wel even de wenkbrauwen fronsen. Dan volgen evenwel twee zinnen waarvan de zin mij volstrekt onduidelijk is: ‘De mens was immers, zoals de gehele werkelijkheid, van nature bepaald door de vier basale elementen. Dit was een van de redenen die de bisschop van Parijs, Étienne Tempier, er in 1277 toe brachten om dit soort interpretaties van Aristoteles te verbieden’. Het gaat me nu niet om die vier elementen: aarde, water, lucht en vuur, want die zijn elders (p. 161-162) duidelijk in wezen en betekenis gepresenteerd, maar om die opmerking in verband met het optreden van Tempier. Uiteraard werd meteen het register geraadpleegd op de naam Tempier maar die ontbreekt daar. Ook verder nalopen van de tekst leverde geen uiteenzetting over ‘1277’, behoudens dan een korte verwijzing (p. 63) naar de veroordeling door de bisschop van Parijs in 1250 en 1277 van het aldaar gepraktizeerde rationalisme en de interpretatie van Aristoteles. Het commentaar van de betrokken auteur (Mostert) luidt: ‘Studie van Aristoteles leidde immers tot veronachtzaming van de christelijke openbaring en de kerkelijke traditie’. Tevens vermeldt hij dat in 1277 ook het aristotelisme van zelfs iemand als Thomas van Aquino aan de kaak was gesteld.

Zonder nu het gehalte van de geciteerde commentariërende opmerkingen als zodanig in twijfel te willen trekken, moet mij toch van het hart dat dat soort in de lucht hangende aperçus mijns inziens zinloos zijn. Leg eerst uit wat het aristotelisme inhield, wat men daarmee in Parijs deed en welke tweespalt daardoor werd teweeggebracht, omdat daardoor immers de implicaties van Gods almacht in relatie tot de natuurlijke wereld in het geding kwamen, en kom dan met een afgewogen beoordeling van het optreden van Étienne Tempier. Dan begrijpt de lezer dat hier een frappant moment in de wetenschapsgeschiedenis wordt gepasseerd.

Het tweede voorbeeld behelst de slotpassage van de bijdrage van Burcht Pranger over God (p. 116): ‘In toenemende mate zal die ontoereikendheid [namelijk van de taal om het goddelijke te vatten] zich doen voelen. De meer subjectieve godsbeleving van de Late Middeleeuwen zal weliswaar niet ophouden over God te praten. De verinnerlijkte en geprivatiseerde manier waarop dat gebeurt, zal echter de afstand tot de “talige” buitenwereld van zowel liturgisch-cultische als ook intellectueel-scholastieke taal tot barstens toe vergroten’. Het komt me voor dat hier nogal wat is samengebald. Allereerst stoort het taalgebruik zelf: hoe kan een subjectieve godsbeleving als handelende, althans pratende persoon optreden? Wat betekent dat overigens: de meer subjectieve godsbeleving van de Late Middeleeuwen? Wat is een talige (al of niet tussen aanhalingstekens) buitenwereld’? Bestaat er ook een ‘talige’ of een niet-talige binnenwereld? Wat betekent het tot barstens toe vergroten van een afstand? Of moeten

[p. 110]

we ons voorstellen dat er iets is als een knellende band om iets heen, die dreigt te barsten als het omhulde te sterk wordt opgerekt? De passage suggereert iets en dat is vooral de geleerdheid van de auteur. Die verzuimt echter de lezer te leiden naar begrip voor zijn opmerking die nu dus evenzeer als de opmerkingen van Mostert en Vanderjagt in de lucht blijft hangen.

Zo telt het boek nogal wat van dat soort overbodige opmerkingen, terwijl de lezer daarentegen heel wat geleerdheid wordt onthouden die toch echt wel binnen deze context aan de orde zou moeten zijn gesteld. Zo is het opvallend dat Mostert in zijn verhandeling over ‘deugdzaamheid en gezag’ nergens gewag maakt van de invloed van Aristoteles' ethische en politieke denkbeelden, meer nog: Aristoteles' naam (evenals die van Plato overigens) ontbreekt ten enenmale in dat hoofdstuk over de samenleving!

Wat uitvoering betreft is het boek een sieraad voor de plank, al zou het register uitgebreider kunnen zijn. Zoals gezegd: de naam Tempier ontbreekt, maar ook bijvoorbeeld Bathseba, David (wel naar de pagina van illustratie overigens) en Uria (p. 336, 337) of Job (p. 337) - of zijn dat geen personen? Een zakenregister zou zeer wenselijk zijn geweest - voor een studieboek toch wezenlijk onmisbaar - al was het alleen maar om zichtbaar te maken hoeveel en ook waar in de tekst Latijnse begrippen in de tekst aan de orde worden gesteld.

Kortom, dit boek wekt gemengde gevoelens. Het is alleen maar toe te juichen dat een instelling als de Open Universiteit het aandurft om een materie als deze in een cursus aan te bieden. Ook kan niet genoeg worden geprezen dat men daar in Heerlen mikt op een hoog abstractieniveau, wat mij deze bundel lezende deed verzuchten dat dat peil in het ‘normale’ universitair onderwijs meer en meer illusoir dreigt te worden (althans geen rendementsbevorderende werking kan worden toegeschreven). Het boek is moeilijk toegankelijk maar de inhoud biedt zoveel rijkdom dat het wel degelijk de moeite waard is de diverse horden te nemen. Die vaststelling staat even onwrikbaar als de spijtige constatering dat er geen verhelderende redactie is gevoerd.

J. van Herwaarden