Madoc. Jaargang 1995

[p. 39]

• H. Bruch
Het geraamte van Willem II

In 1256 sneuvelde Willem II, graaf van Holland en gekozen Rooms-Koning, in Hoogwoud, enkele kilometers ten noordoosten van Alkmaar, tijdens een veldtocht tegen de Westfriezen. Volgens beschrijvingen reed hij als een dapper ridder voor zijn troep uit op de vijand toe, zakte door het ijs en viel zo in handen van de Friezen, die hem doodsloegen. Pas daarna ontdekten de Friezen dat ze hun koning vermoord hadden. Ze verborgen het lijk en daar bleef het bij. De Hollanders gingen zonder hun heer en onverrichterzake weer naar huis.

Willems zoon Floris V was anderhalf jaar toen dit gebeurde en kwam onder voogdij. Pas toen hij zelfstandig begon te regeren, vond hij de mogelijkheid om zich te wreken. In 1272 toog hij met een leger naar het Westfriese gebied. Blijkbaar was de expeditie niet goed voorbereid, want het werd een nederlaag en zijn leger vluchtte tot bij Heilo.

Tien jaar later volgde een nieuwe veldtocht. Nu werd het wèl goed voorbereid: een aantal vestingen werd gebouwd en zelfs de graaf van Gelre zond troepen. Men trok over Wijdenes naar Hoogwoud en het kwam hier opnieuw tot een treffen. In zijn Rijmkroniek van Holland maakt Melis Stoke een vergelijking met het beleg van Troje en de veldtocht van Alexander de Grote, daarmee herinnerend aan romans van Jacob van Maerlant zoals de Historie van Troje en Alexanders geesten. Stoke was een bewonderaar van Maerlant, maar de vergelijking is wel wat overdreven. Over Melis Stoke zegt A.L.H. Hage dat bij hem ‘de historiciteit [heeft] moeten wijken voor een voorstelling waarin aan het ideaalbeeld wordt vastgehouden.’ Hage laat zien dat de historieschrijver óók romanschrijver is en dat de historiografie literatuur is.^1. Stoke heeft de strijd bij Hoogwoud in 1282 zeker niet van dichtbij beleefd, want hij schildert het treffen in termen van een ridderroman. Maar hij is vrijwel de enige schrijver die als tijdgenoot de zaak beschrijft en we moeten zijn verhaal dus wel overwegen.

Stokes voorstelling wordt geaccepteerd door Hugenholtz in diens Floris V:^2.

Het was toen [in 1282] ruim 26 jaar geleden dat Willem II daar [bij Hoogwoud] verslagen werd. Volgens de overleveringen waren er nog maar enkele mensen in leven die op de hoogte waren van de plaats waar Willems graf zich moest bevinden. Melis Stoke dramatiseert het gegeven nog danig als hij zegt dat er in 1282 nog vier over waren: één daarvan sneuvelde bij Hoogwoud, twee vluchtten er in een kerk en werden daar doodgeslagen en toen was er nog maar een en die werd ook bijna omgebracht. Hij redde zijn leven door te beloven dat hij het graf kon aanwijzen. Volgens de een generatie later schrijvende Willelmus Procurator^3. was het een oud mannetje dat van niet veel nut meer was noch voor zijn omgeving noch voor zichzelf; uit angst voor de Hollandse militairen brak hij zijn dure Friezeneed nooit de plaats van het graf te verraden.

1. A.L.H. Hage, Sonder favele, sonder lieghen. Onderzoek naar vorm en functie van de Middelnederlandse rijmkroniek als historiografisch genre (Groningen 1989) 110.

2. F.W.N. Hugenholtz, Floris V (2^e dr.; Bussum 1974) 56-58.

3. Willelmus Procurator schreef omstreeks 1322 zijn Chronicon. Zie: Willem Procurator, Chronicon (C. Pijnacker Hordijk ed.) (Werken Historisch Genootschap 3^e ser. nr. 20) (Amsterdam 1904) 36.

[p. 40]

1. Zegel van Rooms-Koning Willem II van Holland, 1248. Uit: J.G. Kruisheer, De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299 (Dissertatie; 's-Gravenhage/Haarlem 1971) dl. 2,473 afb. 40.

Hoe het zij, het geraamte van de Roomskoning werd in een huis, diep onder de haard, aangetroffen. Geroerd nam Floris de schedel van zijn vader in handen.

Ende dancte Gode ende onset Vrouwen
‘Dat ic so vele dus mach scouwen
van den vader, de mi ghewan.’

Het geraamte werd gewassen, in een nieuwe kist gelegd en tenslotte nadat de thuisreis was aanvaard bijgezet in de kerk van de abdij van Middelburg.

Ik proef een zekere scepsis in de woorden van Hugenholtz, maar hij spreekt die niet uit. In een later geschrift^4. wijst hij erop dat Stoke bij de dood van Willem II reeds vermeldt dat het lijk van de koning 27 jaar begraven heeft gelegen. Het is heimelijk door ‘twee, drie of weinig meer’ begraven. Die worden bij het jaar 1282 ook weer vermeld, maar er blijkt wat vreemds aan de hand te zijn wanneer men de twee overgeleverde versies van de kroniek vergelijkt.^5. Terwijl het bericht van 1256 in beide lezingen gelijkluidend is, vertonen de lezingen bij het verhaal van de gebeurtenissen in 1282 een verschil. Hugenholtz haalt de jongere, door de schrijver opnieuw bewerkte lezing aan, maar de oudere versie zegt alleen maar dat er een out Vriese werd gevangen, die de plaats van begraving verklapte. Die oudere lezing heeft Stoke blijkbaar achteraf verbeterd, toen hij

4. ‘Melis Stoke en Jacob van Maerlant’ in: D.E.H, de Boer & J.W. Marsilje (red.), De Nederlanden in de late middeleeuwen (Utrecht e.a. 1987) 17-23, speciaal 20.

5. Stoke heeft een eerste schets van zijn werk gemaakt vóór Maerlant zijn Spiegel historiael (daterend van na 1288) schreef. Stokes Rijmkroniek van Holland is echter bewaard in twee lezingen (die we naar de handschriften BC en A noemen) die beide eindigen met het jaar 1305. A heeft sommige stukken wat meer literair uitgewerkt, bijvoorbeeld wat hij over de dood en het terugvinden van het geraamte van Willem II schrijft.

[p. 41]

2. Uitgelegd skelet van Willem II (?). Foto: B.K.S. Dijkstra.

merkte dat de vier Friezen in 1282 tot één waren ineengeschrompeld. Stoke gaf de voorkeur aan een mooi kloppend verhaal, maar de betrouwbaarheid is er niet mee vergroot.

In de inleiding tot zijn Stoke-uitgave zegt Brill in 1885: ‘Zal ik dan mijn gevoelen zeggen, zoo acht ik het zeer onzeker, of Koning Willems lijk in West-Friesland wel waarlijk teruggevonden is.’^6. Dat wil zeggen dat men Floris iets heeft voorgespiegeld en dat hij zich dat heeft laten doen. De eer was gered..., als men er verder maar over zweeg.

De zeer voor-de-hand-liggende veronderstelling dat iedereen komedie heeft gespeeld, wordt nergens uitgesproken - bij mijn weten is er één uitzondering, die door de geschiedschrijving niet schijnt te zijn opgemerkt. In de Coronike van Vrieslant van ongeveer 1450 lezen wij over Floris V en de Westfriezen:

(...) dat hij se int ende daertoe dwanc, waer sij sijns vaders lichaem gedaen hadde, ende het word hem gewijst, alsoe dat hij dat ghebeente al scoon dede waschen. Alzoe zoe brochte hij dat tot Middelburgh. Mer zommige van den Vriesen die zeggen dat hem gelevert was dat ghebeente van eenen dooden monnik.^7.

‘Geloof niet wat de geschiedschrijvers zeggen, maar evenmin dat ze het zonder grond zeggen,’ aldus formuleerde J.M. Romein de grondgedachte van de historiografie.^8. En hier kan iedereen tevreden zijn: Floris gelooft dat hij zijn vader terug heeft, de oude Fries heeft zijn leven gered en zommige van den Vriesen lachen in hun vuistje omdat ze menen dat ze de Hollanders te grazen hebben genomen.

Het zou dè oplossing van het probleem kunnen zijn, althans, wanneer men zich tot de historiografische bronnen zou beperken. Mijn veronderstelling staat echter haaks op bevindingen uit recent onderzoek van het skelet dat door Floris V in Middelburg werd begraven en dat bewaard is gebleven. De medicus-historicus B.K.S. Dijkstra komt na een nauwgezette determinatie en studie van het geraamte tot de conclusie dat het gaat om de resten van ‘een ongeveer 28-jarige, rechtshandige jongeman die nogal gespierd was en een lichaamslengte van ongeveer 174 cm bezat’, die ‘zijn einde op een gewelddadige wijze [heeft] gevonden.’ Verwondingen aan schedel en benen zijn de getuigen van een brute dood. Volgens Dijkstra hoeft er ‘niet de minste twijfel te bestaan dat het onderzochte skelet van Willem II afkomstig is.’ Hij reconstrueert de dood van Willem II tot in detail en veronderstelt daarbij dat de letsels door de Friezen zijn toegebracht

6. W.G. Brill (ed.), Rijmkroniek van Melis Stoke (Utrecht 1885), dl. 1, XXXI.

7. H. Bruch (ed.), Coronike van Vrieslant in: idem, Kroniek der Friese kronieken: antikritiek op Bolhuis' kritiek (Leeuwarden 1952) 37.

8. J.M. Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de middeleeuwen (Haarlem 1932) V.

[p. 42]

na Willems val van het paard op het ijs.^9.

Melis Stoke heeft het relaas te mooi willen maken en is in tweede instantie meer bijzonderheden gaan vertellen. Daardoor kan men eraan twijfelen of wel het echte geraamte door de Westfriezen is ingeleverd, twijfel die door de lezing van de Cronike van Vrieslant wordt gevoed. Maar hoewel met de in Middelburg begravenen nogal is gehannest, heeft het enig overgebleven geraamte zoveel kenmerken die op Willem II duiden, dat we moeten aannemen dat hij het werkelijk diens geraamte is geweest dat aan Floris V werd overhandigd.

9. B.K.S. Dijkstra, Een stamboom in been. Vier eeuwen graven en gravinnen van het Hollandse Huis. Onderzoek van de stoffelijke resten opgegraven op het terrein van de voormalige Abdijkerken te Rijnsburg in 1949 en 1951 en te Egmond in 1979 en 1980 en aangetroffen in de tombe in de Abdijkerk te Middelburg in 1980 (Amsterdam 1991) 120-134; citaten op p. 130 en 134.