Madoc. Jaargang 1994

[p. 255]

Zakwoordenboek voor mediëvisten

P. Dinzelbacher (ed.), Sachwörterbuch der Mediävistik (Alfred Kröner Verlag; Stuttgart 1992). Taschenausgabe 477. XXII + 941 p. ISBN 3-520-47701-7. f66,70.

Terzijde gestaan door een stoet van geleerden, in overgrote meerderheid afkomstig uit het Duitse taalgebied, heeft de bekende Oostenrijkse mediëvist Peter Dinzelbacher zich gewaagd aan het avontuur van het uitgeven van een zakwoordenboek, dat de kernbegrippen uit dit brede vakgebied moet beschrijven. Aldus hebben de beoefenaars der ‘Middeleeuwen-kunde’ sinds kort naast het monumentale project van het Lexikon des Mittelalters de beschikking over een handzaam boekje, waarin in ongeveer drieduizend lemmata de essentialia vervat zijn. Maar de essentialia waarvan eigenlijk? De uitgever geeft op de flaptekst aan, dat de nadruk is gelegd op de ‘literaturwissenschaftliche Mediävistik, die besonders detailliert erschlossen ist.’ Inderdaad bevestigt een ‘diagonale toetsing’ van het Sachwörterbuch, dat binnen het interdisciplinaire vakgebied der mediëvistiek, zoals dat in deze vorm weerspiegeld wordt, de facto een dominaat voor de letterkunde wordt geclaimd. De andere wetenschapsgebieden worden in wezen slechts aangeroerd in thematisch opgezette overzichten onder een steekwoord als Frau (Mann komt ‘uiteraard’ niet voor), Bauer of Stadt. De meeste aandacht wordt besteed aan literatuurgenres, bronnentypen, intellectuele en begripsmatige categorieën en dergelijke. Administratief functionele begrippen krijgen in het algemeen weinig aandacht, evenals bronnentypen uit de administratief-juridische sfeer. Zo zocht ik vergeefs naar een functionaris als Burggraf (en verwante aanduidingen als castellanus) en naar iets als Rechnungsbuch of Fiskalität.

Het is nauwelijks mogelijk een adequate recensie van een dergelijk boek te schrijven; een hoofdlijn, een thema, een visie ontbreken immers. Anderzijds kan men wel degelijk een oordeel hebben over zaken als feitenselectie (in dit geval de lemmata) en bronnengebruik, en de vraag stellen naar het gebruiksgemak van de uitgave. In het onderstaande heb ik geprobeerd aan de hand van enkele zelfgekozen casus de hanteerbaarheid en reikwijdte van het Sachwörterbuch te toetsen. Waar in deze recensie een woord vet is gedrukt, betekent dit dat ik doel op het gelijknamige lemma.

[p. 256]

Naast de basisstructuur van de alfabetische ordening der lemmata, die lopen van Ab(b)reviatio tot en met Zyklus, is het boek voorzien van een op het eerste gezicht buitengewoon handig hulpmiddel. De laatste vijftien pagina's van het boek worden namelijk in beslag genomen door een geïntegreerde lijst van (meermaals in de lemmata genoemde) middeleeuwse auteursnamen en van titels van anonieme middeleeuwse geschriften, voorzien van chronologische aanduidingen van een wisselende nauwkeurigheid. Het nut van deze lijst wordt echter ernstig beperkt, doordat er geen aanduiding is opgenomen van de pagina's waarop de personen of werken worden genoemd, dan wel de lemmata waaronder ze zijn behandeld. Zo vindt de gebruiker in de lijst ‘Vinzenz v. Beauvais (†1264?)’, maar moet hij zelf bedenken - wat in dit geval nog wel te doen is - dat deze auteur onder Spiegelliteratur gezocht moet worden. Zijn Speculum maius staat daar uiteraard genoemd, maar het komt niet in de lijst voor, omdat het geen anoniem werk is, in tegenstelling tot het Speculum virginum. Wie onder dit lemma, met het oog op diens Spieghel Historiael, ook ‘Jacob van Maerlant (um 1260)’ zoekt, die blijkens de auteurslijst wel in het boek moet voorkomen, vindt hem niet. Het kleine lemma Reimbibel geeft helaas geen namen, en in het (niet door een neerlandicus, maar door de Leidse oudgermanist Voorwinden verzorgde) lemma over het Mittelniederländisch zoeken we onze meest fameuze middeleeuwse dichter eveneens vergeefs. Andere groten der Middelnederlandse letterkunde, zoals Willem van Hildegaersberch, of Melis Stoke en Jan van Boendale - die men toch beiden zou kunnen verwachten onder het wel opgenomen lemma Reimchronik - komen al helemaal niet voor. Slechts de hardnekkige volhouder vindt Maerlant eindelijk onder Alexanderstoff, en opnieuw onder de nog omvangrijker sectie Trojastoff. Men moet dus in veel gevallen reeds op de hoogte zijn van auteurs, werken en genres om de desbetreffende informatie te kunnen vinden.

Iets dergelijks geldt voor de letterkunde van de andere volkstalen. Zo komt in het overzicht van middeleeuwse auteurs de Engelse dichter ‘Thomas Hoccleve (ca. 1369-1426)’ voor (overigens onder de H en niet onder de T zoals Thomas a Kempis of Thomas of Eccleston). Deze werd onder meer bekend door zijn gedicht The regimen of princes. Echter noch onder het lemma Mittelenglisch noch onder Fürstenspiegel wordt hij genoemd. Onder het eerste van de twee lemmata verwijzen diverse woorden naar andere begrippen in het Sachwörterbuch. Het eerste toepasselijke lemma (genoemd na een passage waarin Chaucer, Gower e.a. worden genoemd) is de Alliterative revival, waarmee wordt geduid op de opleving van de dichtkunst met gebruik van het stafrijm. Daar wordt ook verwezen naar de Engelse volkstalige poëzie, waaronder Piers Plowman. Maar noch daar, noch onder het lemma Übersetzungsliteratur treft men Hoccleve. Wie vervolgens hoopvol, maar tegen beter weten in, onder Chaucer gaat zoeken, vindt het woord Chaucer-Strophe, met directe doorverwijzing naar Rhyme royal. Opnieuw is het resultaat echter negatief, ook wanneer men op de tegenoverliggende pagina zoekt bij de Ricardian Poetry, waar de kenmerken worden behandeld van de dichtkunst die vooral tijdens de regeringsperiode van Richard II (1377-99) is geschapen. Ook na lang zoeken vind ik nergens een lemma waaronder Hoccleve is vermeld.

Deze speurtocht is in zoverre illustratief, dat zij een bevestiging oplevert

[p. 257]

van de relatieve gedetailleerdheid van het Sachwörterbuch ten aanzien van de behandeling van begrippen uit de letterkunde. Gelijktijdig legt zij echter de structurele zwakte van het boekje bloot ten aanzien van de plaatsing van de personen die het historisch proces en de kunstzinnige produktie van de Middeleeuwen hebben bepaald. Waar de letterkunden nog het voordeel hebben, dat het auteursoverzicht een blik biedt op de dramatis personae van deze tak van kunst, wordt een dergelijke opening ten aanzien van de plastische kunsten node gemist, om nog maar te zwijgen van de belangrijkste (kerk)vorsten. Onder het naar verhouding buitengewoon beknopte lemma Plastik is Claus Sluter de enige met naam genoemde kunstenaar, maar ontbreekt iedere aanwijzing die de lezer met zijn herkomst (Haarlem) of zijn werkterrein (het Bourgondische hof) vertrouwd zou kunnen maken. Slechts wie onder Burgund zoekt, vindt hem nogmaals vermeld (in een naamlijstje tussen haakjes). Nog bedroevender is het gesteld met de schilderkunst. De Tafelmalerei bijvoorbeeld (een van de lemmata waarnaar onder Malerei wordt verwezen) beslaat slechts achttien regels, zonder dat een enkele kunstenaar vermeld wordt. Wie zich hoopvol naar Altarretabel laat doorverwijzen, komt bedrogen uit: dat lemma bestaat niet. Het verbaast, gezien de literaire pre-occupatie van de samenstellers, niet dat de Buchmalerei in bijna zeven maal zoveel regels wordt behandeld als het paneelschilderen. Maar ook hier ontbreekt de koppeling naar individuele kunstenaars. De hoop om op het raakvlak van beide terreinen van schilderkunst bijvoorbeeld Jan van Eyck te treffen, is dan ook snel vervlogen. Zelfs de kans om bij het lemma Agnus Dei (ook te vinden via Lamm Gottes) ook de verbeelding van dit thema in de beeldende kunsten te noemen, hebben de uitgevers van het Sachwörterbuch niet benut).

Historische kernbegrippen komen er soms nogal bekaaid af. Ik geef als voorbeeld het begrip Hanse. Met achttien regels is het nauwelijks beter bedeeld dan het kort eraan voorafgaande Handschuh (zestien regels), terwijl de inhoudelijke beschrijving uitermate beknopt is, niets meldt over de kontore-structuur en het belang van de vestigingen in Londen, Novgorod en Brugge, het gebruik en de ontwikkeling van de kogge etc. Wie Kogge opslaat, vindt daar een verwijzing naar Schiff en bij lezing vermelding van vikingschip, kogge, galei en karveel met terugverwijzing naar o.a. Hanse en in de literatuurvermelding Richard Unger's, The Ship in the Medieval Economy. Dit voorbeeld geeft al aan, dat creatief zoeken en het volgen van de doorverwijzingen bij de noodgedwongen beknopte opzet van het Sachwörterbuch tot voortschrijdende informatievermeerdering kan leiden.

De overgrote aandacht voor de betekenis van bepaalde begrippen in een literaire of godsdienstige configuratie en de geringe aandacht voor de historische context, kan leiden tot onaangename hiaten, zoals mag blijken uit het voorbeeld van de Mouvance, waar het Sachwörterbuch slechts de literaire betekenis geeft uit de terminologie van Zumthor, te weten het instabiele karakter van een tekst, maar verzuimt aan te geven dat met deze technische term de leenroerige relatie wordt aangeduid tussen een leengoed en het gebied waarvan het afgesplitst was. Deze omissie wordt ook in het lemma betreffende het Lehnswesen niet gecompenseerd.

Voorzover historische individuen teruggevoerd kunnen worden tot dynas-

[p. 258]

tieën, stromingen of typen, is het moeilijk - of soms onmogelijk - ze terug te vinden. Zo hebben Wittelsbacher, Luxemburger, Valois, Staufer, Ottonen, Anjou-Plantagenet en zelfs Premysliden eigen lemmata. Hun vorstelijke status rechtvaardigde dit kennelijk. Daarentegen moeten Visconti, Dampierres, Avesnes, Medici, Jagiellonen, Burgunder, Lancaster, York en Tudor het zonder een vergelijkbare behandeling stellen. Onder Burgunder wordt slechts melding gemaakt van het Germaanse volk ten tijde van de volksverhuizingen; de hertogelijke dynastie sedert 1363 wordt slechts vermeld onder het trefwoord Burgund (waar overigens tussen haakjes even Sluter, Van Eyck, Memling en anderen opduiken, maar zonder een toelichting te krijgen).

Nog bedenkelijker is de minimale aandacht voor ontwikkelingen in het Byzantijnse rijk, zoals blijkt uit het ontbreken van Isauriers, Comnenen en anderen. De Byzantinische Literatur is een aparte behandeling waard, maar niets van de historische ontwikkelingen is - al dan niet teruggebracht tot thema's of typologieën - terug te vinden, met uitzondering van zaken die behoren tot het thematische gebied van Ostkirche of Schisma. Hetzelfde geldt min of meer voor de ontwikkelingen op het Iberisch schiereiland. Een dynastieke behandeling is achterwege gebleven en wordt slechts gecompenseerd door stukjes onder de trefwoorden Spanien en Portugal.

Ik heb de indruk gekregen dat de meewerkende auteurs bij de behandeling van historische begrippen nogal eens een tamelijk conservatief standpunt hebben ingenomen. Zo perkt de auteur van het lemma Kreuzzug dit fenomeen angstvallig in tot de gewapende tochten naar het Heilige Land en gaat hij eenvoudigweg voorbij aan de uitbreiding van het kruistochtbegrip tot een bont scala van als vijanden van de Kerk aangemerkte groepen, hoewel de in de literatuuropgave genoemde recente literatuur dit duidelijk wèl doet. Slechts in de laatste zin wordt gerefereerd aan het gebruik van de militia Christi als ‘Zwangsinstrument auch gegen zu Ketzer erklärte Christen.’ Geen woord echter over de Albigenzen, geen woord over de Stedingers en evenmin over de northern crusades. Waar deze laatste onder het lemma Preußenfahrt worden behandeld, ontbreekt iedere verwijzing naar de kruistochten. Opvallend is tevens dat een verwijzing naar de jodenvervolgingen zorgvuldig lijkt te zijn vermeden. Bij de Eerste Kruistocht is sprake van ‘plünderden und mordenden Volksmassen’ als begeleidingsverschijnsel, zonder dat slachtoffers of motieven worden genoemd. Ook bij Juden en Judeneid ontbreekt dit element, terwijl onder het lemma Antisemitismus slechts de jodenvervolgingen in reactie op de Zwarte Dood worden behandeld. Nergens komt een expliciete vermelding voor van de bepalingen die op het Vierde Lateraans Concilie (1215) tegen de joden en de sarracenen werden afgekondigd.

Net als de selectie van auteurs heeft ook de onder aan elke bijdrage opgenomen literatuur een overwegend Duitstalig karakter. Zo is bij het lemma Stadt Pirenne's Les villes het enige anderstalige werk, terwijl onder Wüstung slechts het klassieke werk van Abel, maar niet dat van Beresford wordt genoemd. Anderzijds hebben sommige auteurs zich merkbaar breed bibliografisch georiënteerd. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk bij het lemma Oblaten, waar Kind en klooster van de Utrechtse hoogleraar Maaike de Jong wordt ge-

[p. 259]

noemd, maar wie bij Burgund verwijzingen naar de werken van Wim Blockmans, of bij Pilger naar die van Jan van Herwaarden verwacht, komt bedrogen uit. Merkwaardig is het bij Devotio moderna wel Leen Breures Doodsbeleving en levenshouding te vinden, maar geen van de publikaties van de Amerikaanse specialist John van Engen. Windesheim komt helaas in het geheel niet voor, terwijl de devotioneel-culturele betekenis daarvan toch bepaald verder ging dan onze landsgrenzen.

Waar men derhalve voor de niet-literaire bronnen en themata voor de Middeleeuwenstudie een gevoel van teleurstelling niet kan onderdrukken, is het boekje op het terrein van de letterkundige genres en begrippen en op dat van de kerkelijke en liturgische begrippen een handige vraagbaak. Men kan nuttige toelichtingen vinden voor begrippen als mandorla, poenitentiale, monstrans, of zelfs biecht, maar mist evenzeer buiten de gemiddelde kennis liggende zaken als parafernalia, of kazuifel. Ook wat betreft de literaire themata is het buitengewoon handig toelichtingen aan te treffen op begrippen als Einhorn of Tristanstoff en een enorm scala aan andere themavelden, zoals hierboven al bij de speurtocht naar Jacob van Maerlant bleek.

Het feit dat ik in deze bespreking de nadruk heb gelegd op de nadelen en tekortkomingen van het Sachwörterbuch zoals die kunnen worden gevoeld door een historicus, die met enige afgunst kijkt naar de ruime aandacht voor de literatuurwetenschappen van de middeleeuwse periode der Europese cultuur, mag niet leiden tot een kleinering van de waardevolle aanwinst die het boekje betekent voor de boekenkast van een lezerspubliek dat zich in de finesses van de middeleeuwse literatuur wil verdiepen, zonder daarvan de details te (willen) kennen. Vooral voor wie zoekt vanuit een begripsgerichte vraagstelling en niet vanuit de wens naar gemakkelijk vindbare informatie over de personen die de dragers waren van het culturele proces, voorziet het Sachwörterbuch in een duidelijke behoefte. Juist historici kunnen gediend zijn met zo'n handige inleiding in de elementaire noties betreffende stijlen, motieven en metaforen. Zo handzaam vindt men deze nergens anders bijeen. Voor wie meer wil, blijft de echte Que(s)te = ‘Suche nach bestimmten → Aventiuren’ echter doorgaan.

Dick E.H. de Boer