Madoc. Jaargang 1994

[p. 149]

artikelen

• Ludo Jongen
Heerlijk - helder - heilig
Een kort, Middelnederlands leven van de Heilige Clara

Haar geboortejaar is niet zeker: dit of het afgelopen jaar is het achthonderd jaar geleden dat de heilige Clara werd geboren in Assisi, waar zij in de voetsporen zou treden van haar plaatsgenoot Franciscus. Pas in 1480 bezorgde de Goudse drukker Gheraert Leeu haar een plaatsje in de tweede druk van zijn Passionael, een Middelnederlandse vertaling van de wijdverbreide dertiende-eeuwse verzameling van heiligenlevens, de Legendae aurea. Ludo Jongen geeft deze korte legende van Clara voor het eerst uit.

Op 11 augustus 1253 blies Clara, de stichteres van de naar haar vernoemde orde van Arme Vrouwen, de laatste adem uit. In het uur van haar dood verkeerde ze niet alleen in het gezelschap van haar medezusters van het San-Damianoklooster in Assisi, maar ook van de Heilige Maagden onder ‘aanvoering’ van Christus en Diens Moeder Maria. Die hemelse schare begeleidde haar onsterfelijke ziel naar de eeuwige zaligheid. Haar stoffelijk omhulsel diende zo snel mogelijk naar haar laatste rustplaats en zodoende in veiligheid gebracht te worden, want reliekenjagers lagen op de loer. Omdat de inwoners van Assisi op 11 augustus het feest van hun patroonheilige Rufinus vierden, werd gewacht tot de volgende dag:^1. op 12 augustus werd Clara's lichaam - in aanwezigheid van de paus en andere prelaten - begraven in de San Giorgio te Assisi, in hetzelfde graf waar haar geestelijk leidsman en raadgever Sint Franciscus (1181-1226) een eerste, voorlopige rustplaats had gevonden.

Iedereen was ervan overtuigd dat Clara heilig was, ook paus Innocentius IV (1243-1254). De heilige vader wenste zelfs dat bij haar begrafenis de mis voor Heilige Maagden werd opgedragen. Maar kardinaal Rainaldus, bisschop van Ostia (de latere paus Alexander IV), stak daar een stokje voor: Clara was officieel nog niet heilig verklaard en daarom moest volstaan worden met een ‘gewone’ dodenmis. De paus liet zich hierdoor niet uit het veld slaan en zette vaart achter Clara's heiligverklaring: nog in september van dat jaar installeerde hij een commissie die moest nagaan of de maagd van Assisi gecanoniseerd kon worden. Twee jaar later vaardigde paus Alexander IV (1254-1261) een bul uit waarin de heerlijke maagd Clara in de canon der heiligen werd opgenomen:

1. Clara's feestdag werd daarom tot 1969 gevierd op 12 augustus. Sinds de herziening van de heiligenkalender valt Clara's feestdag samen met haar sterfdag: 11 augustus.

[p. 150]

1. Clara op het frontispice van de Leeu-druk van het Leven van Clara. Antwerpen, Gheraert Leeu, 28 juni 1491.

ze had niet alleen in naam, maar ook door haar leefwijze als een helder licht de wereld doorschenen.^2.

Pas ná Clara's canonisatie werd begonnen met het schriftelijk vastleggen van haar vita. Gewoonlijk werd en wordt zo'n levensbeschrijving gebruikt bij het proces van heiligverklaring. Tussen 1256 en 1261 belastte Thomas van Celano, die eerder reeds twee vitae van Sint Franciscus te boek had gesteld, zich met de officiële levensbeschrijving van de nieuwe heilige: de Legenda Sanctae Clarae Virginis. Daarbij maakte hij ruimschoots gebruik van getuigenverklaringen en andere stukken die ten behoeve van het canonisatieproces waren verzameld.

Deze Latijnse vita werd al vóór 1273 in het Middelnederlands vertaald, en wel door niemand minder dan Jacob van Maerlant. Tot op heden is van Maerlants Leven van Sinte Clara echter geen vers of letter teruggevonden.^3. Celano's Latijnse tekst is ná 1400 tweemaal in Middelnederlands proza vertaald en één keer bewerkt.^4.

In de tijd dat Celano werkte aan de Legenda Sanctae Clarae Virginis, was de dominicaan Jacobus de Voragine bezig met zijn Legenda aurea, een verzameling korte heiligenlevens, gerangschikt naar de liturgische kalender, dat wil zeggen de volgorde waarin hun feestdagen door het (kerkelijk) jaar voorkomen. Dit werk heeft een enorme invloed gehad: het werd door predikers gebruikt, in vrijwel alle volkstalen vertaald en (beeldend) kunstenaars werden erdoor geïnspireerd.^5.

Opvallend is dat in het oorspronkelijke corpus noch Franciscus, noch Clara voorkwamen. Het ontbreken van een vita van Franciscus heeft wellicht te maken met het feit dat Jacobus de Voragine lid van een ‘concurrerende’ orde

2. De bio- en hagiografische gegevens over Clara en Franciscus heb ik hoofdzakelijk geput uit: Bonaventura, Leven van de heilige Franciscus van Assisi. Grote en kleine levensbeschrijving. A.A.C. Sier (vert.) (Haarlem 1978); Clara van Assisi. Geschriften, leven, documenten. [Angela Holleboom, Peter van Leeuwen en Sigismund Verheij, vert.] (Haarlem 1984); Helene Nolthenius, Een man uit het dal van Spoleto. Franciscus tussen zijn tijdgenoten (Amsterdam 1988); Anton Rotzetter, Klara von Assisi. Die erste franziskanische Frau (Freiburg etc. 1993); C.H. Lawrence, The Friars. The Impact of the Early Mendicant Movement on Western Society. The Medieval World (London en New York 1994).

3. Zie: Jacob van Maerlant, Sinte Franciscus leven. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Pater Maximilianus O.F.M. Cap. 2 dln. (Zwolle 1954) (Zwolse drukken en herdrukken 7), vss. 1785-1786. In het handschrift van de laat-vijftiende-eeuwse, Middelnederlandse prozabewerking van Celano's Legenda Sanctae Clarae Virginis (zie hierna noot 4) staat op de keerzijde van het tweede schutblad (in negentiende-eeuwse hand): ‘Cette légende de Sainte Claire est probablement l'abrégé en prose de la vie de Ste Claire par Van Maerlant, ouvrage perdu de ce poëte. A ce titre elle offrirait un entérët tout particulier.’ Op grond van deze opmerking is - ten onrechte! - beweerd dat dit handschrift een prozabewerking van Jacob van Maerlants berijmde Leven van Sinte Clara bevat! Zie bijvoorbeeld: Heribertus Roggen, ‘De H. Clara en haar orde in de Nederlanden. Literaire en iconografische getuigenissen’, Franciscana 48 (1993) 4-5.

4. Over de twee Middelnederlandse vertalingen bereid ik een aparte publikatie voor. De prozabewerking is overgeleverd in één papieren handschrift van rond 1500 (Sint-Truiden, Instituut voor Franciscaanse Geschiedenis [olim: Antwerpen, Minderbroederklooster, Mz/F2; zie ook noot 3). Stephanus Schoutens bezorgde met Hier begint die legende der glorioser maget Sinte Clara (Hoogstraten 1904) een editie van deze tekst. Samen met Herman de Groot, Saskia van der Knaap, Annemarie Krieger, Martin Mentzel en Petra Nijsse bereid ik een nieuwe editie (met vertaling) voor.

5. Zie: J.J.A. Zuidweg, De duizend en een nacht der heiligenlegenden. De Legenda aurea van Jacobus de Voragine (Amsterdam 1948). Een volledige, Nederlandse vertaling van de Latijnse tekst zal in 1995 verschijnen.

[p. 151]

was. Later voegde de dominicaan eigenhandig een Franciscus-legende aan zijn corpus toe. Maar de stichteres van de orde der arme claren werd pas veel later incidenteel een plaats gegund.

De Legenda aurea werden tweemaal in het Middelnederlands vertaald. De eerste keer door de ‘Bijbelvertaler van 1360’ (de Zuidnederlandse vertaling); rond 1400 volgde de zogenoemde Noordnederlandse vertaling.^6. In geen van beide vertalingen is een Clara-leven opgenomen. Pas in de tweede druk van het Somerstuc van het Passionael (de titel waaronder in het Middelnederlands de Legenda aurea bekend zijn) voegde de Goudse drukker Gheraert Leeu een legende van Clara toe.^7. Op de plaats waar in de eerste druk (10 mei 1478) het drukkersmerk staat, deelt Leeu nauwelijks twee jaar later (1 april 1480) mee: ‘Hier beghint die tafel [inhoudsopgave] van somige legenden die voert in die tafel niet en staen, want si nae [naderhand] uuten Latijn overgheset sijn.’ Daarop volgt een rijtje van vijf heiligen onder wie Clara.^8. In alle volgende drukken blijft Clara haar plaats in het Passionael behouden.^9.

In vergelijking met de oorspronkelijke vita is in de Passionael-versie slechts het ‘kale geraamte’ overgebleven. Waar Thomas van Celano veel aandacht heeft voor en de nadruk legt op Clara's innerlijke kwaliteiten (deugdzaamheid en versterving), lijkt de Passionael-auteur vrijwel uitsluitend belang te stellen in spectaculaire wonderen, zoals de wonderbare verdrijving (tot tweemaal toe zelfs) van troepen die Assisi bedreigen. Maar het leggen van dergelijke accenten was inherent aan de wijze waarop Jacobus de Voragine in zijn Legenda aurea de oude vitae navertelde: ten behoeve van de prediking moesten soms omvangrijke teksten in luttele bladzijden worden samengevat. Toch is Dye legende van dye heylighe maghet Sinte Clara van dye minrebroeders oerden geen dorre en droge opsomming van wetenswaardigheden. De auteur heeft zijn tekst weten te verlevendigen door in een aantal episodes de personen sprekend ten tonele te voeren. Mede daardoor blijft deze versie van Clara's leven boeien.

2. Clara in de Passionael-druk (Somerstuc) die in augustus 1499 te Delft werd gedrukt door Heynrick Eckert van Homberch.

6. Zie: Werner Williams-Krapp, Die deutschen und niederländischen Legendare des Mittelalters. Studien zur ihrer Überlieferungs-, Text- und Wirkungsgeschichte (Tübingen 1986) 53-187. Willem Kuiper bereidt een editie van de Zuidnederlandse vertaling voor, op basis van de handschriften Amsterdam, UB, VI B 14-15.

7. Zie voor de Goudse periode van deze meesterdrukker: Koen Goudriaan e.a. (red.), Een drukker zoekt publiek. Gheraert Leeu te Gouda 1477-1484. Drie-en-twintigste verzameling bijdragen [van de] Oudheidkundige Kring ‘Die Goude’ (Delft 1993).

8. De andere toegevoegde legenden zijn van Anna, de moeder van Maria (26 juli), Jeroen van Noordwijk (17 augustus), Lazarus (30 augustus) en Gerard (3 oktober). Deze vijf legenden staan op twee katernen (C1-6 en D1-8), met genummerde bladen.

9. In zijn Antwerpse periode drukte Gheraert Leeu - wederom als eerste - een Middelnederlandse vertaling van Celano's Clara-vita: Die legende ende dat leven der heiliger maget Sinte Claren (28 juni 1491). De tekst werd uitgegeven door Schoutens (zie noot 4).

[p. 152]

Den twalefsten dach in augusto:
Dye legende van dye heylighe maghet Sinte Clara van dye minrebroeders oerden^10.

DIe heylighe maghet Sinte Clara is gheboren van claren, edelen gheslachte vander stat van Achisio. Haer moeder was gheheyten Ortolana.^a Welc doe si dit kijnt in haren buuck droech ende hoor ghebet sprekende was voer den beelde des Heylighen Cruces, hoorde si een stemme vanden hemel haer toesprekende ende seyde:

- ‘O wijf, en wilt u niet ontsien [bang zijn]. Du selste baren een licht, dat dye werelt claerlijcken [helder] verlichten sal.’

Ende daeromme gafse der dochter, doe si ghebaert was, enen naem dat si Clara hyeten soude.

Ende ghelikerwijs als dit kijnt opwies [opgroeide] in ouderdom, alsoe wyest oeck in doechden. Onder hoer costelijcke cleet van buten droech si op hoor naecte lichaem een haren cleet, versmadende dye vleyschelijcke bruloften, ende was altoos ghestelt [geneigd] tot aelmissen te gheven, tot vasten ende tot waken ende altijt stadelijck [standvastig] in haer ynnighe ghebet.

Daernae doe si verhoerde [hoorde over] dye goede fame [naam] des heyligen mans Sinte Franciscus,^b soe plachse hem stadelijck te versoeken [bezoeken] ende hij plach haer dicwijl weder te visenteren. Uuter vermaninghe ende leringhe des heylighen mans Sinte Franciscus soe maecte si een opset in haere herten dat si - naden exempel des heilighen patriarchs Abrahe^c - haer volc in haers vaders huys achter laten woude ende vergheten.

Het gheboerde op eenre tijt, opten palmdach,^d dat dese heylighe maghet Clara ter kercken quam in dye scare [gezelschap] van anderen vrouwen, dye allegader elck liepen om palmen te nemen. Ende dese maghet Clara bleef staende bescaemt ende onberoerlijck, alsoe dat die bisscop vanden choer [uit het koor] nederdalende - in een voerteyken der palmen of der victoriën^e - hoer [haar] een palm gaf in hoeren handen.

Des nachtes daernae soe vloech [vluchtte] si heymelijcken van haren vryenden met een eerbaer gheselscap ende quam inder kercken Onser-Liever-Vrouwen

10. De tekst van deze legende is gebaseerd op de druk uit 1480 van het Passionael-exemplaar van de Leidse Universiteitsbibliotheek (signatuur 1496 B 13; fol. 271Rb-273Vb). In dit exemplaar is rubricering aangebracht (paragraafteken voor de titel; drie regels hoge initiaal en aangestipte hoofdletters). In de weergave van de tekst zijn de abbreviaturen opgelost, is de u/v/w- en de i/j-spelling aangepast en zijn interpunctie, hoofdletters en alinea-indeling aangebracht naar hedendaags gebruik. Tussen vierkante haken [...] heb ik korte woordverklaringen toegevoegd.
Op deze plaats wil ik Greet Kettenis bedanken voor haar waardevolle op- en aanmerkingen op een eerdere versie van de inleiding.

a Ortolana (of Hortulana) betekent letterlijk tuinierster. Volgens Celano was Clara het mooiste plantje dat Ortolana de kerk heeft geschonken.

b Volgens de overlevering zwoer Franciscus (1181-1226), de zoon van een rijke koopman uit Assisi, in 1205 plotseling alle rijkdom en werelds bezit af om in armoede Christus na te volgen. Dit feit moet op de inwoners van Assisi een verpletterende indruk gemaakt hebben. Ongetwijfeld heeft Clara over hem horen spreken.

c Vgl. Genesis 12;1-2: Jahwe zei tot Abram: ‘Trek weg uit uw land, uw stam en uw familie, naar het land dat Ik u aan zal wijzen. Ik zal een groot volk van u maken. Ik zal u zegenen en uw naam groot maken, zodat gij een zegen zult zijn.’

d Deze gebeurtenis vond plaats op 27 maart 1211 of op 18 maart 1212. Op palmzondag werden (en worden) in de r.k. Kerk gewijde palmtakken uitgereikt ter herinnering aan Christus' intocht in Jeruzalem (Mattheüs 21;1-10; Marcus 11;1-11; Lucas 19;28-40 en Johannes 12;12-19).

e De palmtak is het symbool van de overwinning van de geest bij de succesvolle voltooiing van het aardse leven.

[p. 153]

de Porciuncula^f tot Sinte Franciscum, dye hoer daer met sinen broeders ende met ontsteken kaersen verbeyde [opwachtte]. Ende aldaer so wert hoer - biden handen hare broederen - haer haer ofghescoren ende daer versaecte si der werelt diese achterliet.

Dese fame [gerucht] wort ter stont van haren vryenden vernomen, dye tot haer comende, arbeydende waren hoor goet opset met dreyghen ende smeeken te breken. Ende als dit dye heylighe maecht sach ende hoerde, soe liep si totten heylighen outaer [altaar] ende hielt haer vast aen die dwalen [doeken] ende laken des heyligen outaers ende riep dat si niet wederkeren en woude ter werelt. Alsoe dat hoor vrienden ende maghen bescaemt worden ende wech ghinghen. Ten laetsten soe riet hoer Sinte Franciscus dat si soude gaen (als si dede) tot Sinte-Damiaens kercke.^g

Si hadde een jonger suster, dye Agnes genoemt was, die zeer scoen ende claer [verstandig] was, wes [wier] bekeringhe si vanden Here met hare gebeden verworven hadde. Want sestien dage daerna gheleden [later] wort si bekeert ende quam tot haer suster, Sinte Clara, ende als dit die vrienden ende maghen hoorden, soe worden si seer droevich daerom ende lyepen totter jongher maghet [om] die mit smekenden woerden of te trecken die hem luden nochtans wederstont. Ende si toghen [trokken] hoer metten hare, also dat Agnes seer roepende wort ende begheerde hulpe vanden ghebede hare suster. Ende doe dye heylige maghet Clara haer ghebet ghesproken hadde, doe wort Agnes alsoe swaer ende onbeweghelijck, datse veel luden niet trecken en mochten over een cleyn ryvierkijn, dat daer by was. Hoewel nochtant datter veel volcs toe liep den anderen hoep volcs te helpen trecken, dat nochtans al te vergheefs was. Ende doe si allegader niet meer trecken en mochten, alsoe seyden si onderlinghe:

- ‘Agnes heeft alden nacht loet [lood] ghegheten: daeromme is si nu aldus swaer.’

Het was een machtich ridder, Manaldus ghenoemt, dye Sinte Agneten vaders broder was. Dye woude dese Agnes met een vuyst slaen ende hij wort ter stont met groter pinen bevanghen ende langhe tijt daernae zeer ghepinighet van dyer siecten. Doe soe quam dye heylighe maget Sinte Clara toe ghelopen tot haer suster ende leydese met groter blijscappen vandaen. Ende Sinte Franciscus dye scoer hoer dat haer van haren hoefde ende leerde hoer die wech der volcomenheyt des heylighen levens.

Daernae als die fame der heyliger maghet Sinte Clara vermaert [bekend] wort, so hebben vele edel maechden haer voetstappen gevolghet,^h alsoe dat

f Het kerkje Santa-Maria-degli-Angeli in Portiuncola, op zo'n twee kilometer van Assisi, was toentertijd min of meer de vaste verblijfplaats van Franciscus en zijn volgelingen.

g Franciscus bracht Clara eerst onder in het benedictinessenklooster San-Paolo-delle-Abbadesse in Bastia (vijf kilometer ten westen van Assisi). Vandaar ging Clara naar het klooster Sant' Angelo di Panzo (ongeveer drie kilometer ten zuidoosten van Assisi) waar haar zuster Agnes zich bij haar aansloot. Pas eind april of begin mei nam Clara haar intrek in San-Damiano, net buiten de stadsmuren.

h Tot deze edelvrouwen behoorde onder andere Agnes van Praag (of Bohemen), de dochter van de Hongaarse koning Ottokar I. Zij gaf haar verloofde (nota bene niemand minder dan de Duitse keizer Frederik II) de bons en verkoos Christus tot Bruidegom. Rond 1234 stichtte zij in Praag een klooster, in de geest van Clara. Vier van de brieven die Clara aan Agnes schreef zijn bewaard gebleven; zie Edith van den Goorbergh en Theo Zweerman, Clara van Assisi: licht vanuit de verborgenheid. Over haar brieven aan Agnes van Praag, Scripta Franciscana 2 (Assen 1994).

[p. 154]

die oerde der beslotenre vrouwen ende normen daerof doe een begin nam. Ende die moeder van dese dochteren, Ortolana ghenoemt, is hoor dochteren gevolcht ende heeft haer devotelijck tot Gode ghekeert.

Die heylighe maget Clara heeft den heyligen man Francisco ghehoersamheyt gheloeft, diese oec daertoe dwanc - na datse drye jaer bekeert hadde geweest - dat si aennam den last ende sorghe dat convent der susteren te regyeren.

Dese heylighe maghet Clara was alsoe seer minnende dye heylighe armoede dat si naden exempel Sinte Franciscus gheenrehande tijtlijcke [materiële] dinghen en behielt, welc si anders niet en rekende [beschouwde] dan slijc ende drec [stront] te wesen. Alsoe seer was si tot armoeden ghesint [geneigd] dat dye heylighe vader en paeus Gregorius, horen cloester versien woude van redeliken [gepaste], tameliken [behoorlijke] renten [jaarlijkse uitkeringen] of [om van] te leven. Mer die paus en mocht Clara daer niet toe brengen mit enige reden [argument] of onderwijs [vermaning] dat si dat toe laten woude.ⁱ Ende dat si - doe si in haer uterste [op sterven] lach - vanden paeus Innocencio verwerf dat previlegium der armoede,^j daer hi hem seer of verwonderde.

Als Sinte Clara aelmissen^k gebrocht worden, die langhes den husen ghebeden waren, so wort si vanden sticken blyde ende vroliken die daer gebrocht worden. Mer vanden heelen brode sceen si bedroeft te wesen.

Op een tijt ghesciedet dat die susteren weynich broet en hadden te eten, dat biden ghebede Sinte Clara dat weynich broets dat daer was vermenichvoudicht wort in L stucken, daer si alle genoech an hadden.

Op een^l ander tijt als daer gebrec was van oly of ander suvel, soe wort dat vaetkijn dat Clara gewasschen hadde gevonden vol van olye.

Mer wat sellen wi moghen seggen vander strenghicheyt daer si haer lichaem mede castiede. Si decte haer lichaem mit enen roc [overkleed], mit een snode [armetierige] mantel, niet hebbende ghewoente scoen an haer voet te draghen. Die heylighe, blote aerde was haer bedde, of snoeyelis van wijngaert [gesnoeide wijnranken] daer si op plach te rusten. Si hadde een hout onder thoeft in die stede des oercussens. Haer haren cleet dat seer scarp [ruw] was, bant si op haer lichaem met veel coerden. Oec plach si somtijts verekens huyden, daer

i Gregorius IX (1227-1241) adviseerde Clara om onroerend goed als bezit te accepteren, opdat de arme vrouwen te allen tijde voorzien zouden zijn in hun levensonderhoud. Op 17 september 1228 verleende deze paus Clara en haar volgelingen in de San-Damiano desondanks het privilege van armoede.

j Op 9 augustus 1253 (twee dagen vóór haar overlijden!) keurde Innocentius IV (1243-1254) de door Clara zelf opgestelde regel goed.

k De druk heeft ‘arlmissen’.

l een: de druk heeft abusievelijk ‘en’.

[p. 155]

dat haer rondelijck [grof] ofghescoren was, mit den scerpe borstelen op hoer naecte lichaem te draghen. Namaels doe si hoer lichaem seer gecranct [verzwakt] hadde, soe plach si die verckens huden mitten scarpen borstelen onder hoer lichaem te spreyden ende daerop te legghen ende leggen onder haer hoeft een oercussen dat van caf ghemaect was.

Ter wylen dat si ghesont was, doe plach si beyde die vasten^m van viertich daghen te water ende te brode te vasten, behoudelijc [behalve] dat si somtijts des sonnendaghes een weynich wijns plach te nuttigen. Drie daghen ter weke so en plach si gheenrehande spijse te nemen, ende op die ander daghen so hadse grote abstinencie [onthouding] die boven menschelijcke manieren was. Also dat si den anderen susteren niet alleen navolghelijc, mer oec wonderlic scheen. In desen was si nochtans altoes blide ende vroelic van aensichte.

Des nachtes was si altoes voercomende [aanwezig bij] die tiden [getijden] inder kerken daermen God dancken ende loven soude. Die clocken plach si te luden totten dienste Goods, die lampen te ontsteken. Ende dat beddekijn haers harten maecte si nat mit ynnighen tranen.

Het ghevyel op eenre nacht dat die quade enghel Sathanas hoer - doe si screyende was - in een ghedaente eens swarts kints hoer toesprack ende seyde:

- ‘En wilt aldus veel niet screyen, want ghi daerof blint mocht worden.’

Ende als [toen] Clara hem antwoerde:

- ‘Niet en mach hi blint worden, die God siet!’, so vloech die bose viant van daer.

Op een ander tijt so berispede oeck die bose enghel Claram - doe si haer ghebet mit tranen sprac - ende seide:

- ‘En wilt doch niet aldus veel screyen, opdattu van den ghebreke der hernen [door hersenletsel] gheen lelike, cromme nose en crijcht.’

Ende als si hem antwoerde:

- ‘Hi en mach gheen persinge [druk] of lelicheyt liden, die den Here dient,’ doe wort hy confuys [beschaamd] ende voer vandaer.

Doe onder die wreetheyt des keysers Fredericiⁿ een groet heer [leger] van volc quam tegen die stat van Achijs, so gesciede dat die Sarracenen [heidenen] met boghen ende met scutten [pijlen] gheweldelijck [met geweld] opbraken [binnendrongen] dat besloten cloester der heyliger vrouwen. Ende als dit Clara hoerde, so gheboet si datmen haer - soe siec als si was - setten soude voerder doren ende dede dye sebori,^o daer dat Heylige Sacrament in was, voer hoer draghen. Ende si haer ghebet ghesproken hadde, soe wort daer ghehoort een stemme eens kijndes [van een kind] segghende:

m Naast de veertigdaagse vastenperiode vóór Pasen (grote vasten) kende men de zogenaamde kleine vasten die duurde van Sint-Maarten (11 november) tot Kerstmis.

n De Duitse keizer Frederik II had gedurende zijn hele regeerperiode (1212-1250) moeilijkheden met de paus. Bovendien bezorgde zijn politiek van centralisatie hem zo'n slechte pers, dat hij werd beschouwd als de antichrist. Het wonder waarnaar wordt verwezen, zou hebben plaatsgevonden in september 1240.

o Een ciborie is een grote kelk met deksel waarin geconsacreerde hosties bewaard worden. Pas later (ná ca. 1450) wordt Clara afgebeeld met monstrans.

[p. 156]

- ‘Ic sel u altoos bewaren.’

Ende Clara seyde weder:

- ‘O Lieve Heer, wilt oeck dese stadt beschermen dye ons onthout [gastvrijheid verleent] ende voedet uut Uwer lieften.’

Ende die Heer antwoorde:

- ‘Dye stat van Achijs sal last lijden, mer si sal nochtans van Mijnre gaven [genade] bescermt worden.’

Ter stont als dit gheschyet was, soe wort die wreetheyt der onghelovigher Sarracenen verdruct [bedwongen], alsoe dat si over dye mueren met groten anxte clommen daer si te voren met groter stoutheyt [overmoed] in over gheclommen waren. Ende als dit al gheschiet was, soe gheboet dye heylighe maghet Clara alle haeren dochteren dat si - alsoe langhe als si in levende live was - niet openbaren en soude den ghenen, dies niet en wisten, hoe dat die stemme des Heren met haer ghesproken hadde.

Op een ander tijt^p doe dye hovaerdighe man Vitalis, cappeteyn des heers des keysers Fredericus, aenvechtende [belegerde] ende verdervende was [verwoestte] die stadt van Achijs ende al datter by lach, doe bestroeyde dye heylighe maget Clara haer hooft met assche ende bat metten susteren totten Heer, dat Hij dye persecucie [vervolging] ende tribulacie [kwelling] ofnemen [wegnemen] woude. Ende sich [kijk]: des anderen daghes soe verscheyde [ontbond] dye wrede hartoch sijn heer ende toech vandaen. Ende onlanghe daernae wert hij metten swaerde ghedodet.

Dicwijl gheschiedet dat Sinte Clara van God, den Heer, sienliken [daadwerkelijk] gevisenteert wert ende dat si dan van haerselven opgenomen wort inder contemplaciën [beschouwingen] Goods.

Si plach oec veel sieken ghesont te maken metten teyken des Heilighen Cruces. Want broeder Steven, dye sijnre sinnen beroeft was ende al heel rasende, dien Sinte Franciscus tot hoer gesent had, dien teykende si mitten teyken des Heyligen Cruces. Ende doe hi sijn ghebet sprac inder stede dair Clara plach te bidden, daer wort hij ontslaep [viel hij in slaap] ende onlanghe daerna ontspranc hi [werd hij wakker] ende was ghesont van herten ende al ghenesen.

Doe die tijt genaecte [naderde] dat Clara van deser werelt versceyden soude ende si tehant [ruim] veertich jaer lanc als dat gout inden oeven gepurgeert [gelouterd] was ende XVIII jaer lanc gheleeft hadde in enen crancken [zwak], sieken lichaem, doe quam die heylige vader, paus Innocencius, tot Achijs ende visiteerdese ende absolveerdese [schold kwijt] van allen gebreken [lasten] der misdaet, die in hoer wesen mochten.^q

Ende haer suster Agnes eyschede van hoor - eer si sterf - dat si van hier varende haer hier niet laten en woude. Welck si antwoerde ende voerseyde dat si haer haestelijcken [spoedig] volghen soude, ende niet te min van Gode groten troest ontfanghen soude.

p Deze gebeurtenis zou hebben plaatsgehad in juni 1241.

q Zie hiervóór noot j.

[p. 157]

Ende doe Clara sieck legghende XVII daghen lanc gheen spyse en ontfinck, soe was si nochtant soe starck van craften, dat si alle dye ander starck maecte inden Here.

Tot hoer so quam ten lesten Cristus, Onse Heer, haer troestende. Ende daer was oeck by hoer dat gheselscap der Heyligher Maechden met witten clederen ghecleet, hebbende op haer hoeft gulden crensen, onder welcke oeck quam die waerde Moeder Goods Maria, dye claerre [helderder] was dan alle die ander. Van welcker crone soe grote claerheyt uut ghinc datse inden huse der saliger maget Claren dye donckerheyt der nachten verwandelde [veranderde] in groter claerheyt des lichtes. Dye Moeder Goods Maria ghinck oec voert totten bedde daer Clara op lach ende neychde hoer [boog zich] oetmoedelijc tot hoor ende ommehelsdese vriendelijcken. Ende doe Clara met aldusdanighen sienliken [zichtbaar] troestinge vermaect ende ghestarct was, soe gaf si horen gheest dye ewelijck met Cristo regneren [heersen] sal inden hemel. Ende doe si aldus ghestorven was, soe bescreyede dat convent hartelijcken zeer den doot haere moeder.

Ende weynich tijts daernae soe wort Agnes, haer suster, die zeer vertroest was vanden teykenen, die doer Clara geschieden, so wort si oeck gheroepen totter Bruloften Jhesu Cristi, des Lams Goods.