Madoc. Jaargang 1994

Apparaat

Marco Mostert, Apparaat voor de studie van de Middeleeuwen. Amsterdamse Historische Reeks, kleine serie dl. 28 (2e geh. herz. dr.; Historisch Seminarium van de Universiteit van Amsterdam en Uitg. Verloren, Amsterdam en Hilversum 1994). 96 p. ISBN 90-73941-10-5. f25, -.

De eerste fase van een historisch onderzoek is de gang naar de bibliotheek. Het vinden van relevante literatuur behoort tot de basisvaardigheden van iedere onderzoeker. Om een goede selectie te maken uit de veelheid aan publikaties, staan de historici talrijke bibliografische hulpmiddelen ter beschikking. Veel gebruikt door Nederlandse geschiedvorsers is Jan Romeins Appa-

[p. 117]

raat voor de studie der geschiedenis, waarvan de eerste druk verscheen in 1949. Eerst bijgewerkt door J. Haak en vervolgens herzien door J.G.F. Hasekamp, beleefde dit standaardhulpmiddel een negende druk in 1979. Sindsdien is enerzijds een tendens waarneembaar naar minder gedetailleerde, algemenere bibliografische wegwijzers, anderzijds worden gespecialiseerde bibliografieën uitgebracht. Het Apparaat voor de studie van de Middeleeuwen van Marco Mostert is daarvan een voorbeeld.

Mosterts Apparaat is bedoeld voor de Nederlandstalige, beginnende onderzoeker. Geografisch is het toegespitst op de gebieden die deel hebben uitgemaakt van het Latijnstalige christendom, ‘het machtsgebied van de Karolingen en hun buren’, waartoe hij evenwel ook Byzantium rekent. Een editie uit juni 1992 circuleerde als huisuitgave aan de Vakgroep Middeleeuwse Geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam.

Vergeleken met de eerdere, niet gedrukte versie valt allereerst het aantal titels op. Uitgebreid met 217 ‘nieuwe’ werken zijn thans 840 boektitels in het Apparaat opgenomen. Verder is de indeling in categorieën, de structuur van de bibliografie enigszins gewijzigd. Belangrijke toegevoegingen met het oog op recente ontwikkelingen in de geschiedwetenschap zijn de categorieën ‘Uitgaven van bronnen op CD-Rom’ en ‘Het gebruik van de computer’. Erg nuttig is voorts het hoofdstukje ‘Bronnenkritiek’. Aan het Apparaat zijn twee uitermate handige appendices toegevoegd: een overzicht van de delen verschenen in de Typologie des sources en van de reeksen waaruit de Monumenta Germaniae Historica bestaat. Een index op auteursnamen en een thematische index sluiten het werk af.

Wat is er nieuw aan dit bibliografische hulpmiddel? Meer dan één derde van de werken genoemd in Mosterts Apparaat is ook te vinden in Romeins bibliografie, die niet uitsluitend was gewijd aan de Middeleeuwen. Tellen we - om de vergelijking wat eerlijker te maken - alleen de titels van boeken gepubliceerd vóór 1979, dan biedt het nieuwe ‘zoekboek’ toch nog zo'n 330 titels (bijna veertig procent) die niet in Romein/Haak/Hasekamp voorkomen. Vele recente publikaties zijn in het Apparaat terug te vinden; zelfs werken die nog in voorbereiding zijn treft men erin aan. Maar ook klassieke werken ontbreken niet, ook al zijn ze soms verouderd.

In het Apparaat zijn voornamelijk boeken opgenomen in de moderne talen Frans, Engels, Duits en Nederlands. Daarnaast wordt verwezen naar enkele werken in het Italiaans en het Spaans. Niet verbazingwekkend wanneer het om bronnen en literatuur met betrekking tot de Middeleeuwen gaat, is dat meer dan tien procent van de opgenomen boeken een Latijnse titel heeft. Ik betwijfel overigens of de problemen die de beginnende onderzoeker ondervindt met in het Latijn gestelde bronnen, worden opgelost door te attenderen op het bestaan van een nog niet voltooid Latijns-Deens woordenboek (nr. 654). Het lijkt aanvankelijk de bedoeling van de samensteller te zijn geweest om de boektitels alfabetisch te rangschikken per subcategorie. Deze ordening is niet volgehouden. De werken zijn doorlopend genummerd, wat bij uitbreiding in een volgende druk problemen met zich kan meebrengen.

De wijze van beschrijven van publikaties laat soms te wensen over. Indien niet bekend is wanneer een boek is verschenen, dan treft de gebruiker ‘s.d.’,

[p. 118]

‘z.d.’ en ‘z.j.’ aan; is de plaats van verschijnen onbekend, dan staat er ‘s.l.’ of ‘z.p.’. In enkele gevallen is in het geheel niets medegedeeld over de plaats en het jaar van verschijnen van een publikatie, of ontbreekt een opgave van redacteuren. Het Apparaat vermeldt niet consequent in welk jaar de eerste druk van een werk is verschenen. Met dit alles valt te leven. Het is evenwel storender dat niet is gestreefd naar opname van de meest recente uitgave van een publikatie. Ik volsta hier met enkele voorbeelden: Sleumers Liturgisches Lexikon (nr. 98) is als Kirchenlateinisches Wörterbuch vermeerderd door B.J. Schmid in 1926; de Gallia christiana (nr. 109) is reprografisch herdrukt in 1970; van J. Sauvaget, Introduction à l'histoire de l'orient musulman (nr. 360) is de tweede druk in 1982 in het Engels vertaald; Kronenberg publiceerde in 1964 een aanvulling op haar Contributions (nr. 434); er is een negentiende, grondig herziene en vermeerderde druk uit 1979 van Trommius' Concordantiae Bibliorum (nr. 539); Latin manuscript books van Kristeller (nr. 576) is in 1965 herzien en voor de derde keer uitgegeven. Dergelijke gegevens zijn voor de gebruiker van een bibliografie essentieel, omdat deze - idealiter - een indicatie geven van het belang dat de wetenschappelijke wereld aan een publikatie hecht. In veel gevallen vermeldt zelfs de verouderde bibliografie van Romein recentere uitgaven dan het nieuwe Apparaat van Mostert.

De samensteller geeft zelf al aan dat sommige onderdelen veel uitvoeriger zijn behandeld dan andere. Voor een deel, schrijft hij, is dat te wijten aan zijn eigen belangstelling, voor een ander deel aan de omstandigheid dat er eenvoudig geen geschikte literatuur bestaat. Vooral onderdelen van de ideeëngeschiedenis, de institutionele geschiedenis, de economische en sociale gescheidenis en de zogenaamde mentaliteitsgeschiedenis hebben hieronder te lijden. In het algemeen besteedt Mostert veel aandacht aan de kunst- en literatuurgeschiedenis van de Middeleeuwen, onderwerpen die in andere historische bibliografieën nogal eens onderbelicht zijn. Overzichtswerken, handboeken, monografieën en artikelen ontbreken, om de omvang en de willekeur te beperken en om te voorkomen dat het gepresenteerde te snel zal verouderen.

Over de keuze van opgenomen werken kan men met de samensteller van mening verschillen. Zo staat bij de hulpwetenschappen Griersons Numismatics uit 1975 vermeld; waarom niet Medieval European coinage, dat dezelfde auteur samen met Mark Blackburn in 1986 het licht deed zien? Het is wellicht wat overdreven om de Nieuwsbrief van het Netwerk Mediëvistiek (nr. 388) op te nemen in de lijst van algemene tijdschriften over de Middeleeuwen; aan de andere kant had A.S. de Blécourt en H.F.W.D. Fischer, Kort begrip van het oudvaderlands burgerlijk recht (Groningen 1959⁷) niet mogen ontbreken, evenmin als A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands (Leipzig 1954⁸). Maar het heeft weinig zin daarover in discussie te treden. Hier en daar wordt het ontbreken van een korte, zakelijke toelichting bij een titel als een gemis ervaren. Waar een titel wel is toegelicht, geschiedt zulks tamelijk willekeurig.

Al met al is de samensteller toch weloverwogen te werk gegaan en heeft hij zijn gegevens overzichtelijk gepresenteerd. Het ontwerpen van een dergelijk bibliografisch hulpmiddel is een ondankbaar karwei en beslist geen kleinigheid. De samensteller verdient daarom alle lof. Afgezien van wat kleine in-

[p. 119]

consequenties en andere onvolkomenheden die in een volgende druk eenvoudig kunnen worden weggewerkt, is Mosterts Apparaat een belangrijke nieuwe wegwijzer voor wie snel zijn weg wil vinden in de historiografie van de Middeleeuwen.

Ed van der Vlist