Madoc. Jaargang 1994

[p. 49]

Boeken voor de eeuwigheid

Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Redactie W.F. Scheepsma. Amsterdam (Prometheus), 1993. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen VIII. 510 p. ISBN 90-5333-169-7. f75,00.

De Middelnederlandse bibliotheek wordt gekenmerkt door de massaliteit van handschriften die geestelijk proza bevatten. Op de gecanoniseerde geschriften na zijn deze ‘boeken voor de eeuwigheid’ verregaand buiten de aandacht van de literaire vleugel van de medioneerlandistiek gebleven. Kwaliteitscriteria van weleer - esthetica, mystieke diepgang en dergelijke - onttrokken het overgrote deel van deze bibliotheek aan het zicht. In deze nieuwe publikatie, die liefst negentien bijdragen bevat, probeert men deze impasse te doorbreken. En het is een ware Hubble-onderneming geworden, een scherpzinnige speurtocht met de modernste telescopen naar het zwarte gat in de middeleeuwse kosmos dat ook wel ‘leek’ wordt genoemd. In de eerste plaats wilde men evenwel achterhalen hoe dit proza gestructureerd is en hoe het indertijd werd gelezen en gebruikt. Welnu, na een vaak adembenemend leesavontuur is men een behoorlijk stuk wijzer geworden, en bescheidener: er is nog voor vele lichtjaren werk om dit geestelijk heelal verder te exploreren. Al wordt dat in de inhoudsopgave niet gesuggereerd, men kan in dit lijvige boek vooral vier ‘stofcomplexen’ onderscheiden. Deze recensie volgt die indeling, mede als handreiking aan toekomstige lezers.

Het eerste stofcomplex betreft de structuur van enkele tekstsoorten en wat deze onthult (of suggereert) over de auteursintentie, het geïntendeerde publiek en de geestelijke communicatie, vooral met het oog op de marge van het klerikale en monachale circuit. Zonder het bestaan van semi-religieuze kringen en personen met aandacht voor privé-zielzorg kan geen bevredigende verklaring gegeven worden voor de structuur van moraaltheologische geschriften, de epistolaire vormreductie van geestelijke brieven, en het aan wisselende contexten gebonden kameleonkarakter van exempelen en grotere teksten (zoals de vertalingen in rijm en proza van het Purgatorium Sancti Patricii). Ook wordt zo nieuw licht geworpen op de chronologie van de evangelievertalingen: het lijkt nu zeer waarschijnlijk dat de vier evangeliën reeds voor 1283 in Middelnederlands proza werden omgezet. Toenemende leesvaardigheid bij semi-religieuzen als de motor van de produktie en de compositie van tekstsoorten, ofwel de tekstsoort als wegwijzer naar de semi-religieuze component van het literaire circuit...

Het tweede stofcomplex - met thrillerkarakter - betreft mystiek proza uit de proosdij Groenendaal in het Zoniënwoud nabij Brussel. In twee schitterende bijdragen wordt duidelijk gemaakt dat de Brabantse mysticus Jan van Ruusbroec (1293-1381) het rijm bewust hanteerde als knipoog naar het geïntendeerde publiek en als signaal om bijzondere aandacht te vragen, en dat Geert Grote (1340-1384) wel degelijk Ruusbroecs Spieghel der eeuwigher salicheit heeft vertaald. Maar de lezer ontdekt ook dat Jan van Leeuwen (†1378), de ‘goede kok van Groenendaal’ die tal van mystieke verhandelingen in de

[p. 50]

volkstaal schreef, het niet bij de mystieke mondkus heeft gelaten..., en dat diens tijdgenoot de geniale Jordaens (†1372) misschien niet onomstreden was in de oase van het Zoniënwoud. Hubble heeft hier (en elders) uiteraard veel meer dingen ontdekt, maar het is het goede recht van de recensent om juist de hierboven genoemde accenten te plaatsen. Groenendaal roept allerlei vragen op, die eveneens samenhangen met het afbrokkelende monopolie van de klerikaal-monachale wereld: behalve de mystieke grond - die onovertroffen blijft - is er ook nu de geur van vallende beukenblaren.

Het derde stofcomplex behandelt het getijdenboek - het oudste ‘volksgebedenboek’ -, gebedencollecties en hun rubrieken, de leessleutel van collatieboeken, en de tekstgeleding in de Noordnederlandse Historiebijbel. Men leert deze teksten langzamerhand lezen als getuigen van paradigmatische verschuivingen in de geestelijke cultuur. De behandeling van dit stofcomplex is, ondanks zijn fragmentarisch en exemplarisch-riskant karakter, een waar lectuurfeest.

Het vierde blok rapporteert weer andere signalen van die verschuiving, nu aan de hand van de op gang komende privé-lectuur in vrouwenkloosters, de volstrekte eigensoortigheid van nonnenviten en de zegetocht van de Profectus-vertaling doorheen kloosters en conventen.

Het geheel wordt voorafgegaan door een briljante inleiding, waarin het litteratus-illitteratus-debat nu wel definitief een programmapunt van de medioneerlandistiek is geworden, en afgesloten met een verklaring van kerkelijke terminologie (ten behoeve van de hedendaagse leken). Een kleine correctie alvorens te besluiten: de abdij Nazareth (p. 316) ressorteerde onder het bisdom Kamerijk, niet onder Luik.

Boeken voor de eeuwigheid is nu reeds een mijlpaal. Op overtuigende wijze wordt aangetoond dat de literaire medioneerlandistiek zich met goed gevolg kan buigen over een hele reeks nieuwe tekstsoorten. Er komen waardevolle dingen aan het licht, die niet worden opgemerkt door de kunst- of vroomheidsgeschiedenis. Maar ook de synchrone tekststudie, de klank- en woordgeografie en de grammaticastudie zullen hiermee op termijn hun voordeel doen. De kansen dat de wereld van de semi-religieuzen op den duur niet hoofdzakelijk langs statuten en geloften, maar ook via de produktie, de vormgeving, de verspreiding en de lectuur van typische tekstsoorten zal worden bestudeerd, staan goed.

De grote Groenendalers en Moderne Devoten zullen niet lijden onder de verruiming van de belangstelling. Het tegenlicht kan hun profiel alleen maar scherper omlijnen. Winst voor alle partijen dus. De leek blijft - ondanks verwoede naspeuringen - verregaand onzichtbaar. Wordt hij aan ons oog onttrokken door de semi-religieuzen? Op p. 358 wordt de semi-religieus als volgt toegelicht: ‘1. leek die private geloften heeft afgelegd; 2. leek of clericus die feitelijk een religieus leven leidt zonder in de kerkrechtelijke zin religieus te zijn (...).’ Zou het niet duidelijker zijn om alle niet-getonsureerden leken te noemen? Doet men dat niet, dan blijft het slechte gevoel over dat hier nog steeds naar een vierderangswezen wordt gezocht.

Herman Vekeman