Madoc. Jaargang 1993

Reizen in Brabant

F. Vanhemelryck (red.), Reizen en reizigers in Brabant. Brussel (Centrum Brabantse Geschiedenis. Katholieke Universiteit Brussel), 1993. 217 p. Geïll. Bf 550 (ca. f30,-).

Reizen en reizigers in Brabant is de zesde publikatie in een reeks van het Centrum voor Brabantse Geschiedenis van de Katholieke Universiteit Brussel, gewijd aan vooral middeleeuwse onderwerpen uit de geschiedenis van het hertogdom Brabant. Ook nu weer gaat het om een bundel van artikelen die het resultaat zijn van een door het Centrum georganiseerde lezingencyclus.

In een lezenswaardig en goed gestructureerd artikel, getiteld ‘Transport en communicatie in de Middeleeuwen’ (p. 9-55), zet Geert Berings deze begrippen in een breed kader dat de grenzen van Brabant veelvuldig overschrijdt. Doel van de schrijver is onze blik op de middeleeuwse mobiliteit te verruimen tot meer dan alleen lange-afstandsreizen: ook alle andere verplaatsingen behoren er immers toe. De graad van mobiliteit van de middeleeuwse samenleving wordt volgens hem bepaald door het geheel van alle verplaatsingen, de frequentie en de omvang ervan. Vervolgens behandelt hij aan de hand van talrijke voorbeelden mobiliteit uit economische, politiek-administratieve en religieus-culturele motieven. De voorbeelden dateren overwegend uit de elfde tot en met veertiende eeuw en hebben betrekking op een ruim geografisch gebied, met een grotere voorkeur voor Vlaanderen dan voor Brabant. Enig cijferwerk schuwt de auteur niet. De transportmogelijkheden over land en water (waarbij Berings het belang van het landverkeer in de Middeleeuwen groter acht dan dat van het waterverkeer), alsmede de vervoermiddelen komen aan bod. De auteur schetst een helder beeld van de behoeften aan en de mogelijkheden van transport en communicatie in de allesbehalve statische middeleeuwse samenleving, ook al lag de ‘kruissnelheid’ slechts rond de dertig kilometer per dag.

Het religieus toerisme naar Jeruzalem kende zijn hoogtepunt in de periode tussen 1400 en 1550. Naast reisgidsen werden er in dit tijdvak ook in toenemende mate reisbelevenissen op schrift gesteld. In 1505-1506 reisde de Brusselaar Peter De Smet alias Van Steebroeck met een viertal reisgenoten op en neer naar het Heilig Land. Fernand Vanhemelryck geeft in zijn artikel, getiteld ‘Een Brussels burger op reis naar het Heilig Land in 1505. De Jeruzalemreiziger in de late Middeleeuwen’ (p. 57-115), een even uitvoerig als boeiend re-

[p. 180]

laas van deze reis aan de hand van het door De Smet opgetekende reisverhaal. Nauwkeurig en met veel aandacht voor (autobiografische) details beschreef De Smet van dag tot dag de afgelegde etappes, de onderweg gepasseerde bezienswaardigheden, steden en landschappen, het klimaat, de fauna en de flora, de kwaliteit van het eten en drinken en andere bijzonderheden. Na een snelle en voorspoedige reis over land kwam De Smet cum suis in Venetië aan, waar hij zich gedurende twee maanden voorbereidde op de reis naar het Heilig Land. Met 35 andere pelgrims ging de groep uit Brussel letterlijk en figuurlijk in zee met een patroon die hen zou brengen naar het Heilig Land en Jeruzalem, Bethlehem en de Jordaan. Eenmaal aangekomen in Jaffa kregen de pelgrims herhaaldelijk problemen met de ‘heidenen’, die voor hun passage steeds weer ‘cortesye’ eisten, een soort schatting. Het verslag van het bezoek aan tientallen heilige plaatsen doet sterk denken aan de wijze waarop een hedendaagse gids bezoekers rondleidt, namelijk met een verhaal doorspekt met talloze feitjes en wetenswaardigheden, inclusief vele apocriefe details waarmee toeristen ook nu nog worden geamuseerd. Zo bezocht De Smet tijdens zijn 36-daagse rondreis door het Heilig Land onder veel meer de bron waar Maria de luiers van Jezus pleegde te wassen en de plek waar het hout van het Heilig Kruis groeide. Na veel moeilijkheden met Arabieren in Jaffa en een zeer stormachtige terugreis kwam Peter De Smet na één jaar en zes dagen weer terug in Brussel.

Strafbedevaarten waren bedevaarten naar heilige plaatsen die door het kerkelijk en wereldlijk gezag ter bestraffing van misdrijven werden opgelegd. In een tweede artikel van zijn hand, getiteld ‘Strafbedevaarten in Brabant’ (p. 117-161), bespreekt Vanhemelryck normatieve laat-middeleeuwse teksten uit Brussel en Leuven die voor bepaalde overtredingen strafbedevaarten opleggen. Op grond van vijftiende- en zestiende-eeuwse gegevens uit rekeningen van gerechtsofficieren en uit stadsregisters berekent hij vervolgens welke bedevaartplaatsen de voorkeur hadden van de Brusselse en Leuvense rechters. Dit blijken vooral Milaan, Rome, Sint-Joost-ter-Zee en Santiago de Compostela te zijn geweest. Ook van enkele kleinere Brabantse plaatsen geeft de auteur dergelijke kwantitatieve gegevens. Een gang naar een bedevaartplaats werd zowel in Leuven als in Brussel vooral opgelegd aan daders van misdrijven tegen de overheid (vooral ongehoorzaamheid jegens het gezag), van geweld en bedreiging, en van misdrijven tegen de eer (beledigingen en laster). Het is jammer dat de auteur de totalen waarvan de percentages zijn berekend niet vermeldt, een vaker voorkomende omissie bij het werken met cijfermatige gegevens. Voorts beschrijft hij de uitvoering van de straf: hoe de pelgrim op weg ging en wat hij moest doen om na terugkeer weer in genade te worden aangenomen. In ieder geval moest hij met een authentiek bewijsstuk kunnen aantonen daadwerkelijk de bedevaartplaats te hebben bezocht. Was in de kerkelijke rechtspraktijk het afkopen van opgelegde bedevaarten al langer mogelijk, ook de door het wereldlijk gezag opgelegde pelgrimstochten bleken in toenemende mate afkoopbaar. Tot slot geeft Vanhemelryck inzicht in het verloop van het aantal veroordelingen tot een strafbedevaart in Brussel en Leuven. In de loop van de vijftiende eeuw fluctueerde dit aantal sterk, waarbij soms een verband met jaren van hongersnood is aan te wijzen. In beide Bra-

[p. 181]

bantse hoofdsteden boette aan het einde van die eeuw de strafbedevaart aan belang in; in de zestiende eeuw werden beduidend minder mensen op bedevaart gestuurd. De verklaring hiervoor zoekt de auteur in de toenemende kritiek op bedevaarten in het algemeen. Vooral de kritiek op de bedevaart als religieuze handeling zou de waarde van de straf hebben aangetast en hiermee hebben geleid tot de spectaculaire vermindering van het aantal strafbedevaarten. Deze verklaring, waarbij Erasmus en Calvijn als getuigen à charge worden aangehaald, komt mij niet helemaal overtuigend voor. Was het niet eerder de voortschrijdende secularisatie van de wereldlijke rechtspraak die hieraan debet is geweest? Bedevaarten en reliekenverering verdwenen toch allerminst in en na de zestiende eeuw? Dit als kleine bedenking bij een overigens zeer gedegen artikel.

Het laatste kan niet gezegd worden van het artikel van Joris De Beul, ‘De zigeuners in het hertogdom Brabant. Een volk van zwervers’ (p. 163-195), dat beoogt een overzicht te geven van de geschiedenis van de zigeuners in het hertogdom Brabant vanaf hun eerste verschijning omstreeks 1420 tot hun voorlopige uitdrijving rond het midden van de achttiende eeuw. Deze bijdrage is een rommelige aaneenschakeling van gedeeltelijk of niet op bronnen gebaseerde mededelingen, half-uitgewerkte ideeën en wonderlijke insinuaties op basis van aanvechtbaar gepsychologiseer. Zo stelt de auteur vast dat de ‘Egyptenaeren’ zich vaak de pelgrimstatus aanmaten om verzekerd te zijn van steun, hetgeen een bewijs zou zijn ‘van hun psychologisch doorzicht en hun intelligente kijk op het maatschappelijk gebeuren in Europa’ (p. 168). De op zich interessante constatering dat de groepsstructuur van de vijftiende-eeuwse zigeuners aansluit bij hun hedendaagse organisatievorm (p. 171) blijft volledig in de lucht hangen. Volgens de auteur zou het feit dat er door de overheid in de Zuidelijke Nederlanden tussen 1623 en 1725 geen exclusief tegen de zigeuners gericht plakkaat werd afgekondigd, ofwel betekenen dat zij vanaf 1623 ‘niet meer in onze gewesten vertoefden, ofwel dat hun aanwezigheid als veel minder storend werd ervaren’ (p. 176). De lezer blijft zitten met een onevenwichtig overzicht van feiten over de zigeuners (namen, afkomst, organisatie, uiterlijk, gedrag, bezigheden, misdaden) alsmede van de tegen hen gerichte lokaal en centraal georganiseerde repressie, die opkwam in het eerste kwart van de zestiende eeuw. Eén enkel plakkaat uit de achttiende zou hebben geleid tot de uitdrijving van de zigeuners uit het hertogdom Brabant rond het midden van de achttiende eeuw.

De laatste bijdrage, van de hand van Irene Smets en getiteld ‘Van Salzburg naar Brussel in 1763’ (p. 197-215) valt buiten het bestek van de Middeleeuwen. Het betreft een vlot geschreven artikel over het eerste deel van de concertreis die de familie Mozart tussen 1763 en 1766 door West-Europa maakte.

Gezien het gekozen thema van de bundel ligt het voor de hand dat hierin de grenzen van het oude hertogdom Brabant vaker wel dan niet worden overschreden. Niettemin geven de vijf artikelen een aardig inzicht in de omstandigheden en de motieven van reizigers van uiteenlopende pluimage van binnen en buiten (Zuid-)Brabant, vooral gedurende de Middeleeuwen.

Arnoud-Jan Bijsterveld