Madoc. Jaargang 1993

[p. 174]

column

Onmiddellijke Middeleeuwen?

Om kennis te verwerven over de Middeleeuwen, zo zeggen we te weten, hebben we bronnen nodig die bij voorkeur stammen uit dat tijdperk zelf. Bij voorkeur: want ook de meest bronnenkritische mediëvist laat zich bij tijd en wijle verleiden impressies opgedaan door hemzelf, dus in de twintigste eeuw, zonder enig voorbehoud te interpreteren als gaven ze zekere kennis omtrent zijn onderwerp van studie. Het gaat dan bijvoorbeeld om een kunstwerk, een gebouw, een landschap, een zogenaamd volksgebruik, of de realisering dat iets tot het algemeen menselijk en - daarmee - tot het middeleeuws patroon hoort. Meestal overleeft zo'n impressie de toets der kritiek niet. Maar juist op gebieden waartoe zijn eigen onderzoek zich niet uitstrekt en waar de beoefening der historische kritiek geen tweede natuur is geworden, zal de mediëvist zich onbewust in slaap laten wiegen door de verleiding van de schijnbaar onmiddellijke, niet met contemporaine gegevens gestaafde kennis van het verleden. Wie heeft er nooit aan de verleiding toegegeven om het moeizaam uit fragmenten opgebouwde beeld van een middeleeuwse situatie of gebeurtenis te identificeren met iets wat men zelf heeft meegemaakt? Laat ik een voorbeeld geven.

In december 1983 verbleef ik te Rome om in de bibliotheek van het Vaticaan onderzoek te doen. Op een mooie zondagmorgen besloot ik om nog eens een van de mooiste basilieken te bezoeken, de romaanse San Paolo fuori mura. Deze kerk, die herbouwd werd in de negentiende eeuw, ademt wat mij betreft meer dan welke andere te Rome de sfeer van de vroeg-middeleeuwse bisschoppen. Dat oordeel is volstrekt subjectief en ik zal het dan ook niet proberen te verklaren. Misschien is het, omdat in de kruisgang een grote hoeveelheid vroeg-christelijke inscripties is ingemetseld die ooit op aandoenlijke wijze de herinnering aan de overledenen trachtte levend te houden. Die morgen werd er in de kerk gepreekt door een jonge priester voor een gemeenschap van gelovigen die, zoals gewoonlijk bij dat soort gelegenheden, nog extra gering leek door de enorme ruimte van het kerkgebouw. Ik luisterde een ogenblik naar de volkstaal die juist in dergelijke preken nog zozeer op het Latijn lijkt, en ging vervolgens mijn kennismaking met de verzameling inscripties hernieuwen. Het was stil in de kruisgang, behalve bij een kleine deur in de hoek, waar gedurig mensen in en uit liepen. Toen ik bij die deur was aangekomen volgde ik, met de boodschap van de inscripties nog in het hoofd, een Italiaanse familie naar binnen en had de indruk alsof ik plotseling vijftien eeuwen terugging in de tijd. Ik bevond me onder een gewelf waar zich een menigte had verzameld die te groot leek voor de ruimte die haar omsloot. De mensenmassa verdrong zich rond een priester in vol ornaat. Alle aanwezigen waren aan het praten en grote aantallen pasgeboren kinderen oefenden hun kelen. Het pandemonium werd nog versterkt door de akoestiek. Ik was in de doopkapel terechtgekomen tijdens een doopplechtigheid. Bij

[p. 175]

De doop. Miniatuur uit een veertiende-eeuws handschrift van het Credo du sire de Joinville, Parijs, Bibl. Nat., Fr. ms. 4509. (Uit: Georges Duby (red.), Geschiedenis van het persoonlijk leven II. Van het feodale Europa tot de renaissance. Amsterdam, 1988, p. 115.)

het kleine doopvont kreeg de priester steeds nieuwe kinderen letterlijk onder zijn neus gedrukt. Hij neeg dan zijn oor naar een acolyt, die hem van een papier de doopnamen van de boreling influisterde, sprak de magische formule uit, en het ritueel herhaalde zich weer. De dopelingen werden door hun familieleden weggedragen door een tweede deur en buiten, terug in de twintigste eeuw, op de gevoelige plaat vastgelegd voor het nageslacht. Alles bij elkaar duurde mijn gewaarwording misschien een paar seconden, maar gedurende die tijd had ik de zekerheid een plechtigheid mee te maken precies zoals die in de vroege Middeleeuwen hier plaatsgehad moet hebben.

Een geval van onmiddellijke kennis van de Middeleeuwen? Zodra men zo'n ervaring opschrijft niet meer: het probleem van de continuïteit van persoon, tijd, plaats, vorm en functie dient zich dan onmiddellijk aan, en die continuïteit wil bewezen worden. Maar voordat men zo'n gewaarwording opschrijft of er althans over nadenkt? Dan lijkt zich iets voor te doen als de suspension of disbelief die ons de meest onwaarschijnlijke toevalligheden in romans doet slikken omdat we gecharmeerd zijn door de gedroomde werkelijkheid van de auteur. De kapitale vraag (waarop anderen wellicht makkelijker dan wijzelf kunnen antwoorden) is, hoe vaak we onze eigen onmiddellijke Middeleeuwen dromen, ook als we over de werkelijke Middeleeuwen pretenderen te schrijven. Een andere vraag is, of we zonder onze gedroomde onmiddellijke Middeleeuwen niet veel minder boeiend over de werkelijke Middeleeuwen zouden schrijven. Ik denk dat ik het antwoord op die laatste vraag wel weet.

Marco Mostert