Madoc. Jaargang 1993

[p. 51]

De Lebuïnuskerk te Deventer

Aart J.J. Mekking (red.), De Grote of Lebuïnuskerk te Deventer. De ‘Dom’ van het Oversticht veelzijdig bekeken. Utrecht/Zutphen (Walburg Pers), 1992. Clavis Kunsthistorische Monografieën XI. 287 p. Geïll. ISBN 90-6011-788-3. f49,50.

Over het leven van bisschop Bernold, die van 1027 tot 1054 het Utrechtse bisdom bestierde, is maar heel weinig bekend. Hij schijnt de toenmalige hervormingsbeweging gesteund te hebben en stond kennelijk op goede voet met de keizers Koenraad II, die in Utrecht overleed, en Hendrik III. De Zuidduitse afkomst van Bernold wordt tegenwoordig in twijfel getrokken; mogelijk is hij toch kapelaan van Oosterbeek geweest voor hij tot bisschop werd gewijd, zoals de overlevering wilde. Door recent onderzoek is over de kerken die Bernold als bisschop heeft laten bouwen en waaraan zijn naam haast onlosmakelijk is verbonden, inmiddels heel wat meer bekend. Behalve de Pieterskerk, de Janskerk en de Paulusabdij in Utrecht werden onder zijn bewind de Maartenskerk in Emmerik en de Lebuïnuskerk in Deventer gebouwd. Werden met de recente monografie over Emmerik eigenlijk alleen de bouwhistorisch geinteresseerden bediend, de nu verschenen bundel met elf artikelen over de Lebuïnuskerk biedt voor elk wat wils. De belangrijkste artikelen handelen over Deventer als kerkelijke vestigingsplaats (Spitzers), de bouwgeschiedenis van de Lebuïnuskerk (Bloemink, De Vries) en de iconologische verklaring van het bouwconcept en de voornaamste onderdelen van het kerkgebouw uit de elfde eeuw (Mekking) en van de vijftiende-eeuwse toren (De Vries). Daarnaast is er plaats ingeruimd voor opstellen over de restauratiegeschiedenis (Rademaker), waarin de zo langzamerhand bekende (maar onderdrukte) klacht over de rigoreuze restauratieopvattingen van Cuypers doorklinkt; over grafzerken (Nalis en Van Nijendaal), het interieur in de laatste twee eeuwen (Koldewijn), de klokken (Hogenstijn) en het orgel (Kleinbussink). Haakma Wagenaar behandelt in een even grondig als leesbaar artikel de schilderingen in het gebouw en Dubbe bespreekt het interieur en de inventaris tot ca. 1800, waarvan een aantal topstukken in het Utrechtse Catharijneconvent wordt bewaard.

De veelzijdigheid, waarmee het boek zichzelf in de ondertitel aanprijst, is aantrekkelijk maar heeft ook geleid tot een zekere onevenwichtigheid van het geheel. Voor een leek zullen niet alle stukken even goed te volgen zijn. De wel zeer minutieuze beschrijving door Bloemink van een aantal onderdelen van het gebouw, waaruit veel over de bouwgeschiedenis kan worden afgeleid, had misschien beter samengevat kunnen worden. Dan zou er ook meer plaats zijn ontstaan om de reconstructietekeningen volledig en op een behoorlijk formaat af te beelden, want die zijn nu veel te klein gebleven. Dat is jammer, want de grondige reconstructie verdient het zonder meer om op passende wijze gepresenteerd te worden. De Lebuïnuskerk vertoonde in de elfde-eeuwse opzet, voor de laat-middeleeuwse verbouwing tot hallenkerk, sterke overeenkomsten met de kerken in Utrecht en Emmerik, maar wijkt daarvan ook op wezenlijke punten af. De Bernoldkerken hadden een driebeukige, basilicale aanleg met zuilenarcades, transepten en aan de buitenzijde meerzijdig geslo-

[p. 52]

ten absiden. De Lebuïnuskerk bezat daarnaast echter ook een westtransept en een hoog opgetrokken westbouw, die moeilijk te reconstrueren is. De gehele opzet van die westpartij komt sterk overeen met die van de kathedraal van Verdun. De vroegere reconstructie door Ter Kuile van een westtransept met vier kleinere torens en een hoge toren aan de westzijde kan nu vervangen worden: tegen de oostzijde van het westtransept in Deventer waren twee kleinere kapellen gebouwd, aan de westzijde moet zich een tweetorenfront met een lager middendeel hebben bevonden.

Met het vaststellen van overeenkomsten in plattegronden en opstanden van gebouwen, of van delen daarvan, is de eventuele onderlinge samenhang tussen zulke in hun concept verwante gebouwen nog allerminst aannemelijk gemaakt. Daarvoor is het nodig na te gaan of er sprake is geweest van een of andere historische connectie op politiek of kerkelijk gebied. Met deze methode heeft Mekking al in veel publikaties belangwekkende en verfrissende inzichten gepresenteerd en in deze bundel geeft hij verklaringen voor de toepassingen van het concept voor de westpartij en van een aantal wezenlijk geachte vormen in het kerkgebouw. Na de verovering in 1047 van Verdun door hertog Godfried van Lotharingen, die een overtuigd vijand was van de bisschop van Verdun en van keizer Hendrik III, was aan de kathedraal aldaar zware schade toegebracht. Als zoenoffer aan de patrones van het westkoor van Verdun, Maria, werd in Deventer een westpartij volgens hetzelfde concept gebouwd, om de haar aangedane smaad - de schade aan het westkoor in Verdun - uit te wissen en te vergoeden. Zeker zo belangrijk moet volgens Mekking de behoefte van Hendrik III geweest zijn om door middel van deze bouwopdracht zijn tegenstrevers in Lotharingen duidelijk te maken dat hij de enige, door God zelf aangestelde soeverein was. Deze tweede reden overtuigt mij meer dan de eerste, vooral ook omdat voorgangers van keizer Hendrik samen met trouwe bisschoppen hun macht onder meer manifesteerden door de bouw van enkele kathedralen met een verwant bouwconcept. Het concept van de kathedralen met twee transepten die kort voor en kort na 1000 in Luik en Verdun werden gebouwd kan teruggevoerd worden op dat van de ‘oude Dom’ van Keulen. Mogelijk zijn ook enkele kathedralen in oostelijke grensgebieden op dezelfde manier te interpreteren. De betekenis van een dergelijk bouwconcept lag voornamelijk in de intentie van de bouwheer en zal door de gemiddelde leek niet herkend zijn, omdat het voor hem ook niet van belang was. Het achterhalen van zulke betekenissen blijft dan ook een moeizaam karwei, waarvan de resultaten nogal eens bekritiseerd worden door wetenschappers die het primaat toekennen aan het geschreven woord en materiële gegevens niet als historische bron (durven) erkennen.

De Vries werkt een eerder door Mekking gebrachte these met betrekking tot de navolgingen van de Utrechtse Domtoren behoedzaam uit. Ook in Deventer kan de betekenis van de toren, gebouwd tijdens het bewind van bisschop David van Bourgondië (1456-1496), geïnterpreteerd worden als een manifestatie van de landsheerlijke macht van de bisschop. Van een andere orde is de betekenis van de bewerkte zuilschachten in de cryptes van enkele van Bernolds kerken. Deze zuilen in de Utrechtse Pieterskerk en mogelijk ook de Janskerk, en in de Lebuïnuskerk in Deventer, worden door Mekking zeer

[p. 53]

overtuigend geïnterpreteerd als verwijzingen naar de Tempel van Salomo.

De Lebuïnuskerk was een kapittelkerk, die in eerste instantie ook een parochie bediende. Die aparte functies hebben natuurlijk de inrichting voor een groot deel bepaald. Mede aan de hand van de Ordinarius, waarin de gang van zaken rond de liturgievieringen is beschreven, voert Haakma Wagenaar de lezer door het kerkgebouw en verklaart de plaats, stijl, datering en functie van de schilderingen die bewaard gebleven zijn. Zo blijkt onder meer, dat de viering van Hemelvaart hier realistisch werd opgevoerd met een speciaal vervaardigd Salvatorbeeld, dat door een opening in het gewelf omhoog gehesen werd. Op het gewelf is de hemel weergegeven door twee geschilderde engelen. Van de oorspronkelijke inventaris, waarover Dubbe schrijft, is maar weinig overgebleven, maar een paar van deze voorwerpen behoren tot de topstukken in Nederland. De zogenaamde Lebuïnuskelk, die nu in het Catharijneconvent wordt bewaard, dateert uit het begin van de negende eeuw en is waarschijnlijk afkomstig uit een werkplaats in Aken. De in ivoor gesneden motieven lijken erg veel op motieven van bronzen hekken in de Akense Paltskapel, op de niet meer bestaande kruisvoet van Einhard en op de Sleutel van Servatius in Maastricht. Dubbe ontkent deze overeenkomsten allerminst, maar wijst er volkomen terecht op, dat het gieten in brons iets heel anders is dan snijden in ivoor. Daarom moet men voorzichtig zijn met het trekken van conclusies uit deze overeenkomsten. Maar dat Lebuïnus zelf de ‘nap’ aan de lippen zou hebben gezet kan toch nauwelijks mogelijk zijn, want de bisschop overleed rond 773 en een dateringsmarge van meer dan dertig jaar lijkt me in dit geval te groot. De moderne benaming voor deze beker is overigens misleidend, want in elk geval in de zestiende eeuw werd het voorwerp als reliek vereerd en niet als miskelk gebruikt.

Zo zijn in dit boek nieuwe wetenschappelijke inzichten samengebracht met meer beschrijvende teksten. De verschillende artikelen zijn van uiteenlopend belang, maar de diversiteit heeft wel als voordeel dat de Lebuïnuskerk op een veelzijdige manier aan een gemêleerd publiek wordt gepresenteerd. Ook in dit geval blijkt weer dat ondanks de gebrekkige kennis van het leven van bisschop Bernold, wel degelijk meer achterhaald kan worden omtrent de geschiedenis van een van zijn kerkgebouwen.

Lex Bosman