Madoc. Jaargang 1992

De eerste kruistocht als ‘grand tour’

J. Bourin, De Kruisvaarsters. Vertaald door Marijke Jansen. Amsterdam (De Arbeiderspers), 1992. 417 p. ISBN 90-295-0729-2. f 39,90.

Op de achterflap van De Kruisvaarsters worden - bij wijze van aanbeveling - recensies geciteerd die in Le Monde en Le Figaro zijn verschenen. Het eerste citaat geeft een heel aardig uitgangspunt voor deze bespreking: ‘Het hele middeleeuwse decor met zijn hevige hartstochten, de felle kleuren, de vele avonturen en veldslagen komen tot leven. Dit boek is een dubbel gelukkige proeve: van romankunst èn van historische verbeelding’ (Le Monde).

Om met het laatste te beginnen: onder ‘historische verbeelding’ versta ik een geloofwaardige evocatie van het verleden en dat lijkt mij in deze roman slechts zeer ten dele geslaagd. Jeanne Bourin wilde de rol van de vrouw in de eerste kruistocht (1096-1099) als uitgangspunt van haar boek nemen, een onderwerpskeuze die op zichzelf enkel te waarderen valt. Maar voor de onderbouwing van haar verhaal moest zij noodzakelijkerwijs terugvallen op middeleeuwse kronieken die door mannen geschreven zijn en waarin maar weinig aandacht aan vrouwen geschonken wordt. Dit billijkt in ieder geval de gebruikte constructie waarin fictieve - vrouwelijke en mannelijke - personages optreden naast historische figuren. Toch begint hiermee ook mijn ongenoegen: juist de vormgeving van deze fictieve personages is historisch gezien niet ge-

[p. 177]

loofwaardig. Als protagonisten fungeren de leden van een niet-adellijke familie uit Chartres: een perkamentmaker (die weduwnaar is), zijn moeder, zijn drie dochters en zoon die gezamenlijk het kruis hebben aangenomen. De vragen die door deze personages opgeroepen worden, zijn onder andere de volgende: is het voorstelbaar dat er in het elfde-eeuwse Chartres op commerciële basis perkament gemaakt werd, buiten het klooster? Kan een familie van ambachtslieden in die tijd zo vermogend zijn, dat ze zich verschillende paarden en een bediende kan permitteren? Is het geloofwaardig dat de kinderen uit de familie Latijn konden leren zonder voorbestemd te zijn voor een clericale ‘loopbaan’? Ik vraag mij ten zeerste af of een dergelijke familie in de late elfde eeuw te vinden is geweest. Ik kan mij bij voorbeeld ook niet voorstellen dat de vijftienjarige zoon van de perkamentmaker een discussie over politiek en theologie voert met een priester, of dat de dochters op scholastieke wijze hun zieleheil overpeinzen. In enkele delen van het verhaal, vooral in de beschrijving van hun oponthoud te Constantinopel, lijkt de familie veel meer op een groep toeristen dan op bezielde kruisvaarders. Deze indruk wordt versterkt door de woorden die sommige personages in de mond gelegd krijgen: soms lijkt het alsof er uit de guide Michelin wordt voorgedragen. Om enig inzicht te kunnen geven in verschillende aspecten van de achtergrond van de eerste kruistocht heeft de schrijfster aan de protagonisten enkele opmerkelijke connecties met de hogere lagen van de bevolking toegeschreven. Zo komt één van de dochters via via in contact met de Byzantijnse prinses Anna Comnena, een andere dochter heeft een liefdesaffaire met Bohemund van Tarente (een belangrijk aanvoerder van de eerste kruistocht), resulterend in de geboorte van een dochtertje. Op deze wijze worden de fictieve aan de historische personages verbonden.

Daar waar de schrijfster tamelijk dicht bij de historische bronnen blijft, is de ‘historische verbeelding’ naar mijn idee het meest geslaagd. De chronologie van de gebeurtenissen heeft ze overgenomen uit de Latijnse kruisvaartkronieken en deze kronieken gebruikt ze ook om verschilende aspecten van de kruistocht te belichten. In haar schildering van bij voorbeeld de kerkelijke opvattingen over inrichting en doel van de kruistocht, de houding van de christenen tegenover de moslims, de verhouding tussen kruisvaarders en Byzantijnen, de ontberingen die het ‘volk Gods’ moet doorstaan in Klein-Azië en het Heilige Land en de machtspolitieke machinaties van de deelnemende adel is Bourin zeer overtuigend, maar dat is nu juist de andere kant van de medaille die zij wilde beschrijven...

Wat betreft de ‘gelukkige proeve van romankunst’, daarover ben ik nog minder te spreken. De schrijfster heeft haar roman zozeer aan de (fictieve) personages opgehangen dat bijna alle gebeurtenissen verteld worden door die personages zelf. Dat de chroniqueur Fulkert van Chartres (een historisch personage) sprekend opgevoerd wordt en voordraagt uit eigen werk is het minst storend; zijn uitspraken verwoorden heel direct de contemporaine ideeën over de expeditio crucis en die klinken uit de mond van een lid van de clerus heel aannemelijk. Dat de andere personages voortdurend aan elkaar vertellen wat er gaande is, maakt hen tot uiterst platte karakters en wekt de indruk dat de kruistocht een reizend theekransje op grote schaal is: er wordt meer gepraat dan gevochten. De melodramatische trekken die het verhaal hiermee soms krijgt, hadden

[p. 178]

wellicht voorkomen kunnen worden door het invoeren van een ‘alwetende verteller’, die de gebeurtenissen op afstandelijkere wijze beschrijft. Dat zou de geloofwaardigheid van personages èn vertelling ten goede zijn gekomen, maar ook de mogelijkheid hebben geschapen om het dramatische dat de kruistochtgeschiedenis wel degelijk bevat, niet te laten ontaarden in een exotische avonturenroman. Juist in deze hang naar het exotische openbaren zich ook de stilistische tekortkomingen van de roman, die zo dreigt te verdrinken in een overvloed aan ‘informatieve’ details. Wat te denken van een zin als: ‘Gabriel begon te lachen, waarbij hij elegant zijn hoofd naar achteren wierp. Hij wist maar al te goed dat bij deze beweging de zeer zuivere vorm van zijn gladgeschoren kin, zoals dat bij eunuchen verplicht was, goed tot zijn recht kwam’ (p. 81). En hieraan zou ik nog talloze voorbeelden kunnen toevoegen. Ik moet hierbij - ter verontschuldiging van de schrijfster wellicht - aantekenen, dat er in de vertaling ook het een en ander mis kan zijn gegaan. Ik heb de oorspronkelijke tekst er niet op nageslagen, maar bij het lezen van zinnen als ‘...waarvan de muren bedekt waren met marmer uit Thessalië dat groen was als de zee en gewaterd met ondulaties als van golven die als het ware in beweging leken’ (p. 247), rees bij mij het vermoeden van een misverstand tussen schrijfster en vertaalster.

Tot slot: De Kruisvaarsters zou een tot nu toe ‘verwaarloosd aspect van de kruistochten’ belichten. Niet alleen mannen maar ook vrouwen zijn namelijk doordrongen geweest van de kruistochtidealen, zo meldt de achterflap. Dit onderbelichte aspect krijgt echter alleen gestalte doordat Bourin vrouwen als hoofdpersonen laat optreden, en door de bovengenoemde tekortkomingen van de roman wordt de lezer eerder geamuseerd dan geïnformeerd over de vrouwelijke deelnemers aan de eerste kruistocht.

Kortom: na het lezen van De Kruisvaarsters kon ik mij niet aan de indruk onttrekken dat de recensent(e) van Le Monde - ervan uitgaande dat dit een terzake kundige persoon is - het boek niet gelezen heeft òf met de betreffende zinnen aan een ander boek dan het onderhavige refereert. Aan de lezer die oprecht geïnteresseerd is in de Middeleeuwen in het algemeen en de kruistochten in het bijzonder, en die geen principiële bezwaren heeft tegen de presentatie van geschiedenis in romanvorm, kan ik dit boek met de beste wil van de wereld niet aanbevelen.

Geert H.M. Claassens