Madoc. Jaargang 1992

[p. 152]

• Aafje Lem
Boeken in de late Middeleeuwen
De Groningse Codicologendagen 1992

In oktober van dit jaar vinden in Groningen de Codicologendagen plaats. Dit derde in een reeks van internationale congressen over handschriftenkunde zal naast presentaties van lopend onderzoek en demonstraties van automatiseringsprojecten een aantal lezingen rond een centraal thema bieden. Dit jaar is gekozen voor wisselwerkingen tussen handschrift en druk. Het thema omvat onderwerpen als de relatie tussen tekst en decoratie, invloed van de prentkunst op de handschriftverluchting, maar ook de werkverdeling tussen kopiist en verluchter en de contacten tussen boekproducent en opdrachtgever.

Het maken van een boek was in de Middeleeuwen een tijdrovende en arbeidsintensieve bezigheid. Elk boek was handwerk en alle aspecten van boekproduktie vereisten vakmanschap. Boeken waren schaars, zodat het moeilijk was de hand te leggen op een tekst die je wilde bezitten. Die tekst moest vervolgens letter voor letter overgeschreven worden. Daarna moest hij worden voorzien van rubricatie: tekststructurerende elementen als opschriften voor paragrafen en hoofdstukken, paragraaftekens en dergelijke. Afhankelijk van de wensen - en de portemonnee - van de toekomstige eigenaar kon de tekst verlucht worden. Sommige handschriften zijn zeer rijk gedecoreerd met prachtige geschilderde miniaturen en initialen, maar er zijn ook handschriften die slechts voorzien zijn van eenvoudig penwerk. Tenslotte werd het boek met de hand ingebonden. Al met al was een boek een kostbaar bezit dat slechts voor weinigen bereikbaar en betaalbaar was.

In de loop van de veertiende eeuw was de vraag naar boeken al zeer toegenomen. Deze ontwikkeling was begonnen in de universiteitssteden, maar breidde zich al vrij snel uit naar de grote handelssteden. Door de toenemende vraag naar boeken nam de produktie van boeken in deze steden toe. Er ontstonden ateliers die op grote schaal boeken maakten. In de belangrijkste steden in de Zuidelijke Nederlanden, Brugge en Gent, maar ook in de stad Utrecht werden in de vijftiende eeuw handschriften en losse miniaturen geproduceerd. Deze losse miniaturen, die in een latere instantie aan andere handschriften konden worden toegevoegd, werden vaak uit Utrecht geïmporteerd. Ze vormden echter een bedreiging voor de gilden in Brugge, zodat de stad al aan het begin van de vijftiende eeuw de import ervan verbood.

[p. 153]

De schaalvergroting in de produktie bracht logischerwijs met zich mee dat ook de boekhandel in deze steden ging bloeien. Van handel in boeken zijn ons uit de Nederlanden enkele voorbeelden bekend. De Deventenaar Wolter de Hoge bij voorbeeld liet na zijn dood in 1458 of 1459 een boekhandel na waarin niet alleen bijna zestig boeken, maar ook griffels en een grote hoeveelheid bidprentjes werden aangetroffen. De boeken die hij in zijn winkel had, geven een mooi inzicht in het publiek dat hij in deze IJsselstad te verwachten had: een aantal grammatica's van verschillende moeilijkheidsgraad voor scholieren, brevieren voor geestelijken en getijdenboeken voor kloosterzusters en leken, en enkele medische werken, voornamelijk handleidingen voor chirurgijns.

Het is niet verwonderlijk dat men in de loop van de vijftiende eeuw probeerde de boekproduktie te mechaniseren, zodat boeken op voorraad geproduceerd konden worden en zo in de toenemende vraag naar boeken kon worden voorzien. Deze periode van experimenteren resulteert uiteindelijk in de Gutenbergbijbel die rond 1455 in Mainz bij de drukker Gutenberg van de pers komt, maar de tijd voorafgaand aan wat wel de ‘uitvinding van de boekdrukkunst’ genoemd wordt, is in nevelen gehuld. In dezelfde tijd worden ook in de Nederlanden op verschilende manieren boeken gedrukt. Ze zijn niet gedateerd of gelokaliseerd, zodat het zeer moeilijk is stellige uitspraken te doen over waar en wanneer deze druktechnieken ontstaan zijn en hoe lang ze nog gebruikt zijn. Uit deze tijd stammen bij voorbeeld de blokboeken. Blokboeken danken hun naam aan de wijze waarop ze geproduceerd werden: in een blok hout worden tekst en illustraties te zamen uitgesneden en daarna afgedrukt.

Uit deze zelfde periode is een aantal edities bekend van boeken die met in vorm zeer verwante, losse letters gedrukt zijn. Algemeen wordt aangenomen dat deze groep de vroegste met losse letters gedrukte boeken in de Nederlanden is, maar door het ontbreken van enige gegevens met betrekking tot herkomst en datering is het bijzonder moeilijk hierover exacte uitspraken te doen.

In 1473 verschijnt dan de eerste gedateerde en gelokaliseerde druk in Nederland bij Ketelaer en De Leempt in Utrecht. De Historia Scholastica van Petrus Comestor, te zamen met enkele drukwerken die in Aalst (het huidige België) van de pers kwamen, leidt in de Nederlanden de periode van de typografie in.

De eerste gedrukte boeken ontstaan in een wereld van manuscripten; het is dan ook begrijpelijk dat de drukker van deze vroege drukken (incunabelen) aansluit bij de hem bekende verschijningsvorm van een boek, waardoor incunabelen in allerlei opzichten op handschriften lijken. Niet alleen de gebruikte lettertypes hebben een vorm die verwant is aan de op dat moment gangbare lettersoorten in handschriften, ook het formaat waarin teksten gedrukt worden sluit aan bij de handschriftentraditie. Het gebruik van signaturen (letters en cijfers op de bladen van de katernen om die op volgorde te houden) en bladwachters (woorden die aan het eind van een blad of katern geschreven zijn als hulpmiddel bij het inbinden) wordt eveneens uit de handschriftentraditie overgenomen in de vroege drukken. Tenslotte wordt ook het aanbrengen van een colofon aan het eind van een tekst of boek meestal door de drukker overgenomen. Hij vermeldt - in de meest complete vorm - waar, wanneer en door wie de tekst gedrukt is. Titelbladen zoals die in latere, met name zestiende- en

[p. 154]

zeventiende-eeuwse, drukwerken voorkomen, ontbreken nog in deze vroege periode.

Voor het drukken van een boek is, net als voor het schrijven van een handschrift, een voorbeeld nodig waarnaar de tekst wordt gezet. Als er eenmaal een groot aantal teksten in druk is verschenen, gebeurt het regelmatig dat drukkers een exemplaar van een gedrukte tekst als kopij gebruiken, maar als het gaat om een editio princeps, een tekst die nog niet eerder in druk is verschenen, is de drukker natuurlijk aangewezen op een handschrift als kopij. De tekst in het handschrift of de druk moet wel voorbewerkt worden; de tekst wordt namelijk niet in de logische volgorde waarin hij in de kopij staat gedrukt, dus moeten er allerlei berekeningen gemaakt worden alvorens de tekst gezet en op de pers gelegd kan worden. Bij deze berekeningen spelen zaken als het verlangde formaat en het lettertype een belangrijke rol.

Van de vele handschriften en incunabelen die gebruikt moeten zijn als drukkerskopij, zijn er nog maar heel weinig over. Het ligt voor de hand dat de kopij tijdens het drukproces uit elkaar werd gehaald om verschillende zetters tegelijkertijd hun werk te kunnen laten doen en dat die, als het drukwerk eenmaal gedaan was, als onbruikbaar werd weggegooid. Een bekend voorbeeld van een handschrift dat als kopij voor een gedrukte editie gediend heeft, wordt in het Brits Museum in Londen bewaard (Ms Add 10.290). Jacob Bellaert gebruikte dit handschrift om in 1485 een Nederlandse vertaling van Raoul le Fèvre's Historie van Jason te drukken. De tekst in het handschrift staat vol met streepjes, haakjes en aanwijzingen en deze komen globaal overeen met kolom- en pagina-indelingen in de gedrukte editie.

Als de tekst kant en klaar gedrukt is, betekent dit dat er veel exemplaren van een vrijwel identieke tekst op de markt verschijnen. Dat niet alle exemplaren van één oplage van een drukker identiek zijn, kan allerlei oorzaken hebben. Er werden natuurlijk wel eens fouten in het zetwerk geconstateerd die nog op de pers gecorrigeerd werden, maar het gebeurde ook wel dat het zetsel uit elkaar viel (in pastei viel) waardoor een hele pagina opnieuw gezet moest worden en er haast onvermijdelijk veranderingen in de tekst ontstonden. Toch treedt er met de invoering van de drukpers een grote mate van standaardisering op; veel exemplaren van één tekst zien er (vrijwel) hetzelfde uit. Deze standaardisering betekent overigens niet dat als er eenmaal een gedrukte versie van een tekst voorhanden was, deze ook de standaardeditie werd. Zeer vaak werden ook voor nieuwe uitgaven van eenzelfde tekst opnieuw handschriften gebruikt omdat daarin nog onuitgegeven stukken tekst voorkwamen of omdat de tekst in de ogen van de drukker of uitgever correcter was dan de tot dan toe gedrukte teksten.

Kenmerkend voor incunabelen is dat het boek met de hand moet worden afgemaakt. De rubrieken, ophogingen van de hoofdletters en ook de initialen moeten na het drukproces met de hand worden toegevoegd, hoewel er ook in de incunabelperiode boeken zijn waarin ook de initialen al gedrukt zijn. Uit een aantal incunabelen blijkt dat er ook regelmatig ruimte werd opengelaten voor het toevoegen van miniaturen. De finishing touch van de gedrukte werken werd over het algemeen pas uitgevoerd op de plaats van bestemming van het boek. Het boek werd namelijk in losse katernen verhandeld en door de eigenaar

[p. 155]

Houtsnede in Cato moralisatus, in 1497 gedrukt te Lyon. Uit: Leo S. Olschki, Le livre illustré au XVe siècle (...). Florence, 1926.

voorzien van rubricatie en een band. Op deze algemene gang van zaken is in ieder geval een beroemde uitzondering bekend: de Mainzer drukker Schoeffer, die met materiaal van Gutenberg drukte, liet soms zelf exemplaren van zijn drukwerk van verluchting voorzien en inbinden alvorens ze verkocht werden.

Na verloop van tijd verschijnen er in de incunabelen ook houtsneden en - op veel kleinere schaal - kopergravures. Houtsneden komen al in een veel vroeger stadium voor in handschriften. Ze worden, al of niet ingekleurd, ingeplakt of op losse bladen toegevoegd aan het handschrift. Ook worden er houtsneden en kopergravures gebruikt als voorbeeld voor miniaturen in laat-middeleeuwse

[p. 156]

handschriften, al is het soms zeer moeilijk te ontdekken welk van de beide afbeeldingen nu als voorbeeld voor de ander gediend heeft.

De eerste drukkers waren voor hun bedrijf afhankelijk van een groot kapitaal. De losse, loden drukletters zijn niet alleen door het gebruikte materiaal enorm kostbaar, ze moeten ontworpen en gegoten worden, een arbeidsintensieve en deskundigheid vereisende bezigheid. Ook de aanschaf van een pers en het benodigde papier vragen enorme investeringen. Veel beginnende drukkers zijn dan ook zelf vermogend of weten een kapitaalkrachtige persoon achter zich. Deze ‘geldschieters’ geven nog al eens aanleiding tot verwarring wanneer hun namen in de drukkers-colofons voorkomen. Uit de colofons is vaak niet duidelijk of de persoon in kwestie alleen de geldschieter was of dat hij ook werkelijk de drukker was. De priester Johannes van Vollenhoe bij voorbeeld figureert eenmaal in een colofon van een incunabel die waarschijnlijk door Peter van Os uit Zwolle gedrukt is. De tekst van het colofon luidt: ‘...per impressuram domini Johannis de vollenhoe presbiteri in Zwollis...’, hetgeen zowel kan betekenen dat de tekst vóór Van Vollenhoe als dóór Van Vollenhoe op de pers is gelegd. Ook een zekere Willem Hees, vermoedelijk uit Utrecht, komt voor in een drukkers-colofon. In een drukje uit 1475 dat met lettermateriaal van Ketelaer en De Leempt is gedrukt, is te lezen: ‘Finitum per manus vuilhelmi hees anno lxxv’. Dit kan betekenen dat hij het eigenhandig op de pers heeft gelegd, maar het kan ook betekenen dat er een handschrift dat door Willem Hees geschreven is, als kopij gebruikt is.

Voor de beide hierboven genoemde persen geldt overigens wat ook voor een aantal andere vroege drukpersen geldt: er werden in korte tijd een heleboel teksten gedrukt waarvoor een markt gegarandeerd was. Ketelaer en De Leempt deden dat bij voorbeeld door in twee jaar tijd een groot aantal editiones principes op de pers te leggen; Peter van Os (of Johannes van Vollenhoe) drukte een paar keer achter elkaar de sermoenen van Bonaventura. Juist omdat de kosten die het drukken van teksten met zich meebracht enorm hoog waren en daarmee de risico's aanzienlijk, moest de drukker zich er van tevoren van vergewissen dat er voor zijn uitgaven een markt was. Het is dan ook begrijpelijk dat de eerste teksten die van de pers kwamen voornamelijk teksten waren die al de hele Middeleeuwen meegingen: geschriften van kerkvaders, theologische werken en, aansluitend bij de behoefte van de in de Nederlandse steden aanwezige scholen, schoolboeken en klassieke teksten voor schoolgebruik. Contemporaine auteurs komen vrijwel niet, en literatuur in de volkstaal relatief weinig voor.

De uitvinding van de boekdrukkunst betekent allerminst het eind van het handgeschreven boek. Er zijn zelfs veel mensen die fel gekant zijn tegen gedrukte teksten en gewoon handschriften blijven schrijven. In de kloosters bij voorbeeld werden al eeuwenlang handschriften geschreven als onderdeel van het geestelijk leven, maar in de instellingen van de moderne devotie waren de broeders daarnaast ook financieel afhankelijk van de boekproduktie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er uit kloosterkringen nogal wat verzet komt tegen de drukpers. De Zwolse moderne devoot en bibliothecaris Theodericus van Kalker waarschuwt zijn opvolger in 1475 voor gedrukte boeken. Het spijt de

[p. 157]

oude bibliothecaris zeer dat hij zich ermee ingelaten heeft en hij raadt zijn opvolger dan ook aan zich er verre van te houden. Ook Trithemius, een benedictijner monnik, waarschuwt in zijn beroemde traktaat De Laude scriptorum (1492) voor de gevaren van de drukpers. Gedrukte werken op papier gaan nooit lang mee terwijl de op perkament geschreven handschriften voor de eeuwigheid geschreven worden. Erasmus spreekt met name de vrees uit dat er gevaarlijke of verkeerde teksten in enorme hoeveelheden op de markt verschijnen en voor allerlei mensen beschikbaar komen. Maar er zijn natuurlijk ook mensen die uit bibliofiele of snobistische overwegingen geschreven boeken mooier vonden dan gedrukte. De beroemde abt van St.-Baafs in Gent, Raphael de Mercatellis (1437-1508), bezat een enorme bibliotheek, bestaande uit louter handschriften in zeer grote formaten en met prachtige miniaturen verlucht. Dat wil overigens niet zeggen dat hij geen gebruik maakte van de verworvenheden van de drukpers. Veel van zijn handschriften zijn overgeschreven van bestaande, meest Italiaanse drukwerken, waarschijnlijk omdat de zeer humanistisch georienteerde geestelijke deze teksten niet in zijn eigen omgeving kon verwerven. Dat hij voor het aanvullen van zijn bibliotheek gebruik liet maken van drukwerken blijkt ondermeer uit de colofons in sommige van zijn handschriften: soms wordt daarin vermeld dat de tekst is overgeschreven van een drukwerk, maar soms wordt ook het hele colofon uit het gedrukte exemplaar eenvoudigweg overgeschreven.

Hier is slechts een keuze gemaakt uit de zeer vele onderwerpen die verband houden met de wederzijdse beïnvloeding van handschrift en druk in een periode van overgang. Ze geven een indruk van de veelheid aan studie-terreinen die deze overgangstijd aan het eind van de Middeleeuwen kenmerkt. Tijdens de Groningse Codicologendagen zal de onderwerpen meer recht gedaan worden in een aantal boeiende lezingen.

Literatuur

In de afgelopen decennia zijn een groot aantal congressen en enkele tentoonstellingen gewijd aan het hierboven besproken thema: De vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden. Brussel, 1973; S. Hindman and J.D. Farquhar, Pen to press. Illustrated Manuscripts and Printed Books in the First Century of Printing. Maryland, 1977; L. Hellinga en H. Härtel (ed.), Buch und Text im 15. Jahrhundert. Arbeitsgespräch in der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel. Hamburg, 1981; J.B. Trapp (ed.), Manuscripts in the fifty years after the invention of printing. Some papers read at a colloquium at the Warburg Institute.... Londen, 1983; Hans Bekker-Nielsen e.a. (ed.), From Script to Book. A symposium. Odense, 1986; L.L. Brownrigg, (ed.), Medieval Book Production. Assessing the Evidence. Oxford, 1990; K. van der Horst en J-C. Klamt, Masters and miniatures. Proceedings of the Congress on Medieval Manuscript Illumination.... Doornspijk, 1991. Een bijzonder goed overzicht biedt: P. Obbema, ‘Van schrijven naar drukken’. In: Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken, en uitgeven. Grafisch Nederland, 1979. In ‘Drukpers, literatuur en geestelijkheid in het laat-middeleeuwse Holland’ gaat Herman Pleij in op de achtergronden van de eerste drukkers van Middelnederlandse literatuur, waarbij hij ook enkele van de hier besproken onderwerpen aansnijdt; zie Madoc 6 (1992) 1, p. 3-19.