Madoc. Jaargang 1992

[p. 78]

• Jan Nuchelmans
Holland Festival Oude Muziek Utrecht
Gedachten naar aanleiding van het elfde festival

Dit jaar belooft het festival (vrijdag 28 augustus t/m zondag 6 september) een rijke oogst voor de groeiende schare mensen die geïnteresseerd zijn in middeleeuwse muziek. Twee thema's bieden daartoe mogelijkheden: het thema ‘Muziek uit het Iberisch schiereiland’ en het opnieuw geprogrammeerde thema ‘Storytelling’. Beide thema's worden door Jan Nuchelmans, programmaleider, summier toegelicht. Daarnaast gaat hij in op de overwegingen die hem leiden in de programmering en de criteria die voor opname bij het festival worden gehanteerd.

Zoals steeds bestrijkt de programmering (vrijwel) het gehele terrein van de oude muziek, van de Middeleeuwen tot in de negentiende eeuw (dit jaar onder andere Rossini en Brahms). Doorslaggevend voor opname in het festivalprogramma is de benadering van het repertoire: de muzikanten die in Utrecht te gast zijn, worden geacht zich te identificeren met een uitvoeringspraktijk die vroeger ‘authentiek’ heette maar tegenwoordig steeds vaker wordt aangeduid met ‘historisch bewust’.

Dat is een relativering die zeker voor het middeleeuwse repertoire op zijn plaats is. Wat er vroeger precies geklonken heeft ligt immers ver onder het stof verborgen en het enige wat we kunnen doen is ons zo goed mogelijk documenteren over de omstandigheden waarin de diverse repertoires indertijd zijn uitgevoerd. Gepoogd kan worden voor het publiek van nu een histroisch bewuste interpretatie te maken. Dat die interpretatie minstens zoveel over de twintigste-eeuwse luisteraar en musicus zegt als over het middeleeuwse repertoire, is voor mij een vaststaand feit.

We kunnen natuurlijk volstaan met de constatering dat er geen directe verbinding meer mogelijk is met de Middeleeuwen en hun muziek en dat die muziek dus vogelvrij is, dat iedereen er naar eigen goeddunken over kan beschikken en zijn eigen interpretaties kan maken. Dat is echter de gemakkelijkste, minst interessante en minst bevredigende weg. We kunnen ook proberen zo dicht mogelijk bij het origineel te komen. Een aantal zaken kunnen we elimineren. Zo zal het duidelijk zijn dat uitvoering van middeleeuws repertoire met begeleiding van een piano een volstrekt anachronisme is. Saxofoons en klari-

[p. 79]

netten horen ook niet in dat repertoire thuis. We kunnen deze grove constateringen aanzienlijk verfijnen en komen dan via de eliminatie van barokviolen en Renaissance-blokfluiten uiteindelijk terecht bij een toch nog omvangrijk instrumentarium dat in de Middeleeuwen bekend was en gebruikt werd. Instrumenten als onder andere doedelzak, (blok)fluit, vedel, rebec, draailier, luit en harp zijn in een grote diversiteit gedocumenteerd en dus potentieel inzetbaar. Door onder andere iconografische studies weten we dat bepaalde instrumentengroepen geassocieerd werden met bepaalde muziek en op die manier wordt het beeld steeds verfijnder. Helaas is het auditieve element volstrekt uitgeschakeld, geluidsopnamen uit het verre verleden bestaan nu eenmaal niet, en we kunnen hooguit afgaan op incidentele en min of meer subjectieve beschrijvingen van hoe ‘uitvoeringen’ klonken, ‘hard’ of ‘zacht’, ‘verfijnd’ of ‘grof’. Wat de instrumentalisten precies speelden en of de zangers zich precies hielden aan de noten die in de ons overgeleverde bronnen zijn opgetekend, zijn twee van de meest elementaire vragen die we moeten zien op te lossen. Het al of niet aanwezig zijn van ritme in de monodische muziek (bij voorbeeld de gedichten van de troubadours en trouvères) is een ander heet hangijzer. We moeten bij al de problemen steeds positie kiezen ten opzichte van de diverse theorieën die de ronde doen over mogelijke uitvoeringspraktijken. Dat is geen eenvoudige opgave, en zal dat ook nooit (meer) worden. Maar nogmaals: we kunnen een heel eind komen.

Miniatuur bij cantiga 320. Uit: Cantigas de Santa Maria de Alfonso X el Sabio. Madrid, 1979 (Monumentos Historicos de la Musica Espagñola), p. 37.

[p. 80]

Een naar mijn overtuiging belangrijk begrip dat gehanteerd moet worden is ‘integriteit’: hoe integer gaat een musicus om met zijn bronnen? In de keuze van ensembles voor het festival is dat in ieder geval een belangrijk criterium. Integere omgang met de bronnen hoeft lang niet altijd één en dezelfde uitkomst tot gevolg te hebben. We hoeven dan ook niet bang te zijn voor eenvormigheid. Helaas is er - getuige de aanbiedingen die het festival af en toe krijgt - nog veel ‘historische bewusteloosheid’ aan te treffen in het territorium der middeleeuwse muziek. Folklore viert nog vaak hoogtij en de meest elementaire regels worden met voeten getreden. Doorgaans is dat uit het foldermateriaal dat ons toegestuurd wordt, wel af te lezen: het gebruik van het verkeerde, vaak zeer anachronistische instrumentarium, muzikanten die een onafzienbare reeks instrumenten bespelen (op wat voor niveau?), en nog steeds die afschuwelijke quasi-middeleeuwse klederdrachten ter verhoging van de feestvreugde! Maar ook wanneer deze elementaire zaken in orde lijken kan een concert rampzalig doorslaan. Dat kan naar twee kanten: de groep of solist kan te serieus zijn, wat zelden een spannend concert oplevert, of - minstens zo erg - het geheel is te boertig en verzandt in platitudes.

Miniatuur bij cantiga 10. Uit: Cantigas de Santa Maria de Alfonso X el Sabio. Madrid, 1979 (Monumentos Historicos de la Musica Espagñola), p. 25.

Belangrijk is mijns inziens dat een integer musicus méér is, dat hij ook muziek maakt. Ik weet het, dat klinkt als een open deur. Maar ik ben ervan overtuigd dat muziek maken pas mogelijk is wanneer aan een aantal regels is voldaan. Natuurlijk moet de musicus zijn ‘instrument’ volmaakt beheersen, of dat nu een strijk-, blaas- of tokkelinstrument is of zijn eigen stem. Verder moet hij geloven in zijn eigen interpretatie. Dat is pas mogelijk wanneer hij de achtergronden van zijn repertoire kent en de materie zo onder controle heeft dat hij er zich vrij in kan bewegen. Zo'n benadering vraagt echter inspanningen die nog te weinig mensen zich (kunnen) getroosten. Het verschijnsel van de vicieuze cirkel speelt daar natuurlijk een rol in: een intensieve voorbereiding is pas mogelijk wanneer de resultaten ook naar behoren gehonoreerd worden. Dat is voor de muzikant een kwestie van investeren in een vaak niet al te zekere toekomst.

Er bestaan maar weinig ensembles of muzikanten die zich (vrijwel) fulltime met middeleeuwse muziek kunnen bezighouden. Sequentia (Köln) is misschien het beste voorbeeld van een ensemble dat erin slaagt van de middeleeuwse muziek te leven. Hun opvoering van de Ordo Virtutum van Hildegard

[p. 81]

von Bingen in 1982 tijdens het eerste Holland Festival voor Oude Muziek behoorde in dat jaar tot de absolute hoogtepunten en betekende een internationale doorbraak voor Sequentia. Inmiddels hebben tal van kleinere produkties de faam van Sequentia definitief gevestigd. Sommige lezers herinneren zich misschien de weliswaar omstreden maar fascinerende vertelling van een groot fragment uit het Beowulf-epos die twee jaar geleden door Benjamin Bagby speciaal voor het festival was ingestudeerd. Inmiddels is het verhaal van Beowulf op diverse andere plaatsen verteld en bij een recente uitvoering (in ons zusterfestival in San Antonio, Texas) heb ik de ‘gerijpte’ versie kunnen horen. Gevolg: ik popel om de voorstelling in een van de volgende festivals opnieuw te programmeren! De Ordo Virtutum kreeg op Goede Vrijdag jl. in de Dom van Xanten een vervolg in een nieuwe coproduktie met de WDR. Daar werd op sobere maar diepe indruk nalatende wijze de laat-vijftiende-eeuwse Bordesholmer Marienklage voor het voetlicht gebracht. De voorstelling is voor cd opgenomen en door de WDR op beeldband vastgelegd voor uitzending op Goede Vrijdag 1993. Iets voor in de agenda!

Sequentia is op het komende festival te gast met twee programma's. In het kader van het thema ‘Muziek van het Iberische schiereiland’ wordt samen met de Choralschola Essen Zonen van de Donder gebracht, een programma dat gebaseerd is op de befaamde twaalfde-eeuwse Codex Calixtinus die bewaard wordt in de kathedraal van Santiago de Compostela. De codex is buiten de muziekwetenschap vooral bekend door de pelgrimsgids die erin is opgenomen. Daarnaast bevat hij onder andere een grote hoeveelheid liturgische muziek uit de bedevaartsplaats, zowel éénstemmig als twee- en driestemmig. Ook in het thema ‘storytelling’ is Sequentia weer te beluisteren, net als in de twee voorgaande edities van het festival, waarin ‘storytelling’ een thema was. Deze keer omvat het programma, waarvoor het kernduo aantreedt met een vedelspeler, onder andere fragmenten uit de Roman de Fauvel en uit Parzival van Wolfram von Eschenbach.

In het thema ‘Iberische muziek’ (dat zich overigens uitstrekt tot de late achttiende eeuw en veel volstrekt onbekend repertoire omvat, met name uit de zeventiende en achttiende eeuw) zijn een paar programma's met middeleeuwse muziek te beluisteren. Naast de al genoemde Codex Calixtinus, die ook voorkomt op het programma van het dit jaar in Utrecht debuterende Amerikaanse ensemble Anonymous IV (genoemd naar een beroemde, maar anonieme theoreticus uit de Middeleeuwen) klinkt - ook bij Anonymous IV - muziek uit het Llibre Vermell. In dat handschrift is een aantal pelgrimsliederen uit de veertiende eeuw overgeleverd. Het is aan stom toeval te danken dat dit ‘Rode Boek’ niet ten onder gegaan is toen de soldaten van Napoleon in het begin van de negentiende eeuw het klooster van Montserrat bij Barcelona brandschatten en een schitterende bibliotheek (met onder andere veel muziek) vernietigden: het boek was net uitgeleend! Wanneer we de Middeleeuwen over het jaar 1400 heen helpen, de grens die de muziekwetenschap meestal trekt tussen de Middeleeuwen en de Renaissance, kunnen ook de concerten van Hespèrion XX, de Segréis de Lisboa, Concerto Atlântico en Tragicomedia in dit overzicht worden betrokken: zij komen allemaal naar Utrecht met selecties uit de rijke Spaanse en Portugese cancioneros (liedboeken) uit de tweede helft van de vijftiende en de eerste jaren

[p. 82]

van de zestiende eeuw. Drie- en vierstemmige vaak niet al te ingewikkelde, welluidende muziek, ten dele gecomponeerd naar aanleiding van de val van Granada in 1492 en de daarop volgende verdrijving van de laatste Moren van het Iberisch schiereiland.

Veel ouder is het repertoire dat na vele eeuwen zwijgen tijdens dit festival voor het eerst weer zijn (zang)stem zal verheffen, een aantal cantigas van de Portugese koning Don Dinis. Tot voor kort was er van de ongeveer 1500 (!) wereldlijke liederen uit de Portugese Middeleeuwen slechts een zestal met muziek overgeleverd, de zogenaamde Cantigas de amigo van Martim Codax. Die zijn aan het begin van deze eeuw tevoorschijn gekomen bij de restauratie van een boekband. Recente ontdekkingen van meer liederen maken het nu ook mogelijk om een aantal liederen van Don Dinis te zingen. Een wereldpremière!

De echte Middeleeuwen zijn waarschijnlijk zelden beter geportretteerd dan in de omvangrijke collectie die de oom van Don Dinis, Alfonso el Sabio (1221-1284), koning van Castilië en León heeft laten aanleggen: de Cantigas de Santa Maria, een kunstwerk waarin de thema's ‘Iberische muziek’ en ‘storytelling’ elkaar ontmoeten. De wondermooi geïllustreerde handschriften (bewaard in de bibliotheek van het Escorial) bevatten niet alleen een uitputtende iconografie van het toentertijd gebruikte instrumentarium, maar ook een duizelingwekkende rijkdom aan ‘stripverhalen’. In twee van de handschriften (een in het Escorial, het andere in Florence) worden de liederen namelijk begeleid met steeds zes, acht of twaalf afbeeldingen waarin het verloop van het verhaal wordt gevolgd. De teksten zijn grotendeels beschrijvingen van wonderen die door de maagd Maria zijn verricht, in de traditie die ook Jacob van Maerlant (dertiende eeuw) in zijn Spiegel Historiael en buiten ons eigen taalgebied bij voorbeeld Caesarius van Heisterbach (twaalfde-dertiende eeuw) hebben vastgelegd. Een aantal van die mirakelverhalen wordt verteld in een van de concerten van Sinfonye (in 1990 met Tristan et Iseult op het festival te beluisteren geweest) en tijdens de jam session in het lunchconcert op woensdag 2 september. Dat concert belooft enig spektakel: vier ensembles zullen op het podium van Vredenburg de krachten bundelen in een geïmproviseerde uitvoering van enkele cantigas. De wetenschap dat alle vier de ensembles hun sporen hebben verdiend in middeleeuwse

Miniatuur bij cantiga 240. Uit: Cantigas de Santa Maria de Alfonso X el Sabio. Madrid, 1979 (Monumentos Historicos de la Musica Espagñola), p. 27.

[p. 83]

Miniatuur bij cantiga 50. Uit: Cantigas de Santa Maria de Alfonso X el Sabio. Madrid, 1979 (Monumentos Historicos de la Musica Espagñola), p. 27.

improvisatie-technieken, garandeert op zijn minst een spannend concert.

In bijzonderheid wordt dat concert hooguit overtroffen door de twee optredens van de Portugese sopraan Helena Afonso, die zich bereid heeft verklaard de langste cantiga uit de collectie uit te voeren: 52 strofen. Zij wordt in deze krachttoer bijgestaan door één instrumentalist, vedelspeelster Margriet Tindemans. Tot enkele jaren geleden was Margriet Tindemans vast ensemblelid van Sequentia, nu is ze in Amerika één van de drijvende krachten op het terrein van de middeleeuwse muziek. De filosofie achter dit concert is dat zo'n lang verhaal niet gemaakt kan zijn om slechts in uittreksels te worden verteld. Daarmee wordt immers de opbouw van het verhaal geweld aangedaan. Dat is overigens ook de filosofie achter het hele thema ‘storytelling’: nog veel te vaak worden de teksten van dergelijke composities gezien als overbodige ballast en met grote willekeur behandeld. Bij een eerdere gelegenheid heb ik al eens betoogd dat we toch ook geen detective-roman accepteren waar - na de inleidende hoofdstukken - het grootste deel van het boek bestaat uit witte pagina's, waardoor we in het ongewisse blijven over de afloop van het verhaal. Het is eigenlijk heel eenvoudig: in het thema ‘storytelling’ staan verhalen centraal die in hun geheel verteld worden en waar de tekst dus het uitgangspunt is en de instrumentale begeleiding (die immers ook niet in de bronnen genoteerd staat) daaraan ondergeschikt wordt gemaakt. Dat vergt een meer dan gemiddelde concentratie van de luisteraar, zeker omdat de teksten meestal niet in onze eigen moedertaal zijn geschreven. Deze benadering vergt ook geduld, en brengt ons in contact met een volkomen ander tijdsbesef dan ons huidige tijdsgewricht ons probeert op te leggen. Wie zich op zijn gemak voelt bij het waanzinnige tempo waarin video-clips vandaag de dag de wereld worden ingeslingerd, zal aan deze cantiga een harde dobber hebben.

Het thema ‘storytelling’ biedt nog meer. Uit ongeveer dezelfde periode als de cantigas stammen de Franse lais in het programma van de Amerikaanse zangeres Anne Azéma, die na haar optreden vorig jaar door een van de kranten werd omschreven als ‘de Callas van de oude muziek’. Zij wordt op middeleeuwse harp begeleid door Cheryl Ann Fulton. Ten dele verhalende liederen uit de eerste helft van de vijftiende eeuw komen tot leven in het programma van het eveneens Amerikaanse Newberry Consort uit Chicago, dè ontdekking van mijn

[p. 84]

bezoek aan het Boston Early Music Festival vorig jaar. Indringend gezongen vanuit een volledig begrip van de tekst, en begeleid en afgewisseld door virtuoze instrumentalisten. Nog meer Amerikaans talent: de tenor John Fleagle brengt een soloprogramma waarin hij de reis van Sinte Brandaan muzikaal reconstrueert, zichzelf begeleidend op harp en middeleeuwse draailier.

Een bijzondere verschijning op het festival is ongetwijfeld de niet-westerse oude muziek. Veel daarvan heeft wortels die zeer diep gaan. Reden genoeg om - met hulp van specialisten bij het Intercultureel centrum RASA en het Extra-European Arts Committee - ook een kleine verkenning te maken in het enorme rijk van die niet-westerse muziek. Ik volsta met een opsomming van de concerten die binnen de genoemde thema's worden aangeboden en enkele opmerkingen. Sourakata Koite (Senegal), begeleidt zichzelf op een kora (een 21-snarige harp) en zingt liederen uit een traditie die teruggaat tot de dertiende eeuw. Ook de Arabo-Andalusische muziek heeft een zeer ver verleden. Deze traditie wordt ook (terecht of ten onrechte, wie zal het zeggen?) nogal eens te hulp geroepen voor uitvoering van het Spaanse middeleeuwse repertoire. Het zou immers gaan om de muziek die in 1492 met de Moren uit Spanje werd verjaagd en in Noord-Afrika voortgeleefd heeft. Mohamed Briouel uit het Marokkaanse Fes komt ermee naar het festival. Uit een heel andere, maar ook tot in de Middeleeuwen terug te volgen traditie komt Junko Ueda die delen uit het dertiende-eeuwse Mongoolse Heike-epos vertolkt. Ze begeleidt zichzelf op de satsumabiwa, een peervormige luit. Hoe oud deze epische zang is, is niet helemaal duidelijk. Hij komt voort uit de grote heldenen- en krijgstradities van Centraal Azië en is tijdens het festival te horen in een uitvoering van Tjeren-otjiriin Düinxersüren en Doljingiin Euxtaivan. Een laatste niet-westerse inbreng is de wayang-voorstelling Dewa Ruci van het Nederlandse (!) wayang Kulit-ensemble Raras Budaya. Daarin wordt het verhaal verteld van de Pandawa-prins Bima, die op zoek is gegaan naar mystieke kennis en levenswijsheid.

Voor een overzicht van het middeleeuwse gedeelte van de programmering: zie de rubriek ‘Bij de agenda’.