Madoc. Jaargang 1991

[p. 73]

De vergeten rijkdom van Saint-Denis
Ada van Deijk

Het Musée du Louvre in Parijs vertoonde onlangs de resten van de kerkschat van Saint-Denis. Ada van Deijk bezocht de tentoonstelling ‘Le trésor de Saint-Denis’ en zag er vele ‘prachtstukken’. Voor Madoc brengt zij verslag uit.

Op 30 september 1791, bijna op de kop af tweehonderd jaar geleden, maakte een commissie van vier hoge heren - ‘commissaires révolutionnaires’ - een keus uit de kerkschat van Saint-Denis, de abdijkerk van het Franse koningshuis. De in de ogen van de revolutionairen overbodig geworden schat viel daarmee ten prooi aan grote willekeur, zo blijkt uit het vervolg van deze droevige gang van zaken. Hun keuze typeert de voorkeur van de achttiende-eeuwer voor de Antieke Oudheid en zijn afkeer van de Middeleeuwen.

Toch heeft dit er niet toe geleid dat alle middeleeuwse reliekhouders en andere kostbaarheden van Saint-Denis die van edelmetaal waren gemaakt, in de smeltkroes zijn verdwenen. De tentoonstelling die van half maart tot half juni in het Louvre werd gehouden, toonde dat aan. Maar wat er te zien was wèl aan de smaak van de revolutionairen te ‘danken’, dat moge duidelijk zijn. Daarnaast is bekend dat bepaalde voorwerpen de rampzalige selectie weliswaar overleefden, maar later door diefstal alsnog spoorloos verdwenen. Een voorbeeld hiervan is de gouden scepter van Dagobert, een juweeltje van edelsmeedkunst, als de achttiende-eeuwse gravure ervan tenminste betrouwbaar is. In de laatste zin van de uitstekende catalogus (rijk geïllustreerd, FF 290, -) wordt de hoop uitgesproken, dat die verdwenen kostbaarheden toch ooit nog eens mogen opduiken. Hoe het ook zij, nu moeten we genoegen nemen met de zestig voorwerpen die in het Louvre staan opgesteld. Op zich geen moeilijke opgave, want het gaat voor het merendeel om prachtstukken: de troon van Dagobert, de adelaar van abt Suger, de bokaal der Ptolemaeën en het ivoren Mariabeeldje (dat voor de expositie de verre reis vanuit Cincinnati heeft moeten maken) kunnen als voorbeeld worden genoemd.

[p. 74]

Status

De schitterende kwaliteit van al die voorwerpen hangt natuurlijk samen met de belangrijke status van de abdijkerk. De regalia van de Franse koningen werden er bewaard, terwijl de kerk ook de begraafplaats werd van talloze koningen, koninginnen, prinsen en prinsessen. Het waren deze personen die de abdij met kostbare schenkingen bedachten. Enkele abten waren bovendien van koninklijke bloede.

De geschiedenis van de abdijkerk begon in de zevende eeuw, toen koning Dagobert I besloot dat hij in de door hem gestichte kerk begraven wilde worden. Zijn schenkingen vormden de aanzet tot de kerkschat, die uiteindelijk uit zo'n vierhonderd voorwerpen zou bestaan. Dagoberts bekendste schenking was het kostbare kruis van Sint Eligius ofwel Sint Eloy, dat tijdens de Franse Revolutie - op een klein fragment na, een stukje inlegwerk - in de smeltovens verdween. Het dateerde uit de eerste helft van de zevende eeuw en zou eigenhandig door de goudsmid Eloy - later heilig verklaard - zijn gemaakt. Tot 1610 sierde het het hoofdaltaar van de abdijkerk. Op een vroeg zestiende-eeuws paneel dat zich in de collectie van de National Gallery in Londen bevindt, is het kruis weergegeven, zodat men een idee krijgt waar het tentoongestelde fragment nu precies deel van uitmaakte. Overigens speelt beeldmateriaal een belangrijke ondersteunende rol op deze expositie. Als dat ontbroken had, zouden de losse fragmenten, die van sommige stukken het enige overblijfsel vormen, nauwelijks tot de verbeelding hebben gesproken en daarmee onderbelicht zijn gebleven. Gelukkig is de kerkschat al vanaf de vroege Middeleeuwen goed gedocumenteerd.

Een ander uniek stuk vormt de troon van Dagobert, een meubel dat uit de achtste of negende eeuw dateert. Deze bronzen troon was oorspronkelijk geheel verguld. Het gaat om een zogeheten faldistolium, een vouwstoel waarvan de gekruiste spijlen bovenaan in panterkoppen eindigen en onderaan in klauwen. Daarmee zien we een stoelmodel zoals dat niet alleen op een der romaanse zandstenen reliëfs in de Utrechtse Pieterskerk te zien is, maar ook op het steenreliëf in de Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht dat de eed op de relieken toont.

Suger

Een belangrijk deel van de collectie vormen de stukken uit de periode Suger. Onder Suger, in 1122 abt geworden, beleefde de abdij haar bloeiperiode. De kerk werd in die periode aanzienlijk uitgebreid en verfraaid, wat iemand als Bernardus van Clairvaux een doom in het oog was. Suger, een markante persoonlijkheid, was vriend en raadsman van koning Lodewijk VI. Hij was ook degene die de patroonheilige van de kerk verhief tot beschermheilige van de Franse koningen. Hij zorgde er bovendien voor dat Dionysius - in de derde eeuw naar Gallië gekomen -

[p. 75]

voortaan werd vereenzelvigd met Dionysius de Areopagiet, de Atheense bisschop die door de apostel Paulus was bekeerd. Dionysius' martelaarschap werd daarmee ook nog eens teruggebracht tot de eerste eeuw, wat zijn aanzien uiteraard sterk deed stijgen. Daarnaast maakten de (neoplatoonse) geschriften die aan deze Dionysius werden toegeschreven hem ook tot een gezaghebbend auteur.

Van de voorwerpen uit de periode van abt Suger, is het de porfieren vaas met een houder in de vorm van een adelaar die het meest in het oog springt. Deze adelaar was de grote trots van Suger, zo blijkt uit de slotpassage van zijn De Administratione. Hij vertelt daarin dat de porfieren (= roodbruin granieten) vaas lange tijd vergeten in een kist lag. Na de herontdekking ervan vatte Suger het plan op deze prachtvaas van een houder in de vorm van een adelaar te voorzien. Het resultaat is een topstuk: niet alleen is de stilering van de vogel bijzonder, ook de geprononceerde agressieve kop is indrukwekkend.

Uiteraard moet ook de Heilige Kroon genoemd worden, waarin zich een van de doornen van de doornenkroon van Christus bevond. In 1794 werd ook deze kroon omgesmolten. Van de edelstenen die de kroon sierden, bleef één smaragdgroene steen over die beschouwd wordt als mogelijk afkomstig van deze kroon. Over de datering van deze kroon, waarvan diverse afbeeldingen bestaan, lopen de meningen uiteen. De samenstellers van de expositie menen dat hij laat dertiende-eeuws was.

Van de latere voorwerpen vielen vooral - wat de kwaliteit betreft - het al eerder genoemde ivoren Mariabeeldje uit de dertiende eeuw en het verguld zilveren Mariabeeld, dat koningin Jeanne van Evreux in de veertiende eeuw aan de abdij schonk, op.

Eindtijd

De chronologische opzet van de tentoonstelling liet ook duidelijk een verschuiving in smaak zien. Het laatste gedeelte bestond grotendeels uit barokke voorwerpen. De invloed van Saint-Denis was toen al tanende. In 1722 werd Lodewijk XV in de kathedraal van Reims tot koning gekroond. Zijn kroon, voorzien van 282 diamanten, was ook op de tentoonstelling te zien.

Aan het eind van diezelfde eeuw brak met de Revolutie voor de abdijkerk van Saint-Denis de ‘eindtijd’ aan. Het besluit van de vier heren die in 1791 cameeën en andere ‘antieke’ voorwerpen uitkozen die gespaard moesten blijven, was nog ‘heilig’ vergeleken met wat er in 1793 gebeurde. Toen werden er anti-clericale processies gehouden, persiflages op de roomskatholieke processies. Mensen liepen joelend met relieken door de straten, onder een baldakijn stond een gemijterd iemand met een varkenssnuit en dit alles opdat de ‘katholieke pracht en praal de ogen van de revolutionai-

[p. 76]

De adelaar van Suger.

[p. 77]

ren niet langer zal beledigen’. Grievender kan het nauwelijks, zou je denken. De vervreemding ten top. Maar dan, lopend door het ondergrondse gangenstelsel van de Parijse metro, zie je ze aan de smoezelige, betegelde muren hangen: de hemelsblauwe tentoonstellingsaffiches met een agressieve adelaarskop erop, eens de trots van abt Suger. Ook dat is vervreemding ten top.