Madoc. Jaargang 1991

[p. 9]

Pape Jan en Het wederzijds huwelijksbedrog
István Bejczy

In Het wederzijds huwelijksbedrog van Pieter Langendijk (1683-1756) proberen Lodewijk en Jan enerzijds, Charlotte en Klaar anderzijds in hun liefdesijver indruk op elkaar te maken met verzinsels. Jan, alias de baron van Schraalenstein, draaft daarin nogal door. Ten overstaan van Charlotte snijdt hij op over zijn verleden als minnaar, en beweert onder meer:

In Etiopiën heb ik 'er een gevryd,
Die lykt jou op een draad, 't is of je zusters zyt.
Zy was de dochter van Paap Jan, die voor twee jaaren
Getroud is met den Cham, of Keizer der Tartaaren;
Ik was 'er aan verloofd, ze was alreets myn Bruid;
Maar die verbruste Cham heeft juist myn trouw gestuit.
Ik meen dien beest wel haast dat schelmstuk te betaalen.^1.

Uiteraard heeft Langendijk met deze passage een kluchtig element in zijn stuk verweven; de reacties van Charlotte en Lodewijk laten zien, dat Jan gekheid aan het maken is. Nochtans gaat het hier niet om een willekeurig bedenksel van Langendijk. Achter zijn verzen gaat een geschiedenis schuil, die in de Middeleeuwen hoogst ernstig genomen werd. De toelichting die Stoett bij deze passage geeft, bevat een aantal onnauwkeurigheden;^2. hieronder wordt gepoogd duidelijkheid te scheppen.

De ‘Paap Jan’ van wie hier sprake is, gold in de latere Middeleeuwen als een christelijk vorst ergens in de Oriënt. In de zogenaamd door hemzelf geschreven ‘brief’, die vanaf het midden van de twaalfde eeuw in Europa de ronde deed, stelde Pape Jan zich voor als christen en de machtigste heerser ter wereld. Alle landen die achter die van de Saracenen gelegen waren, zouden hem onderdanig zijn. De brief genoot een enorme populariteit tot in het begin van de zestiende eeuw. Er zijn tientallen versies van bekend in het Latijn en in vele volkstalen; een Nederlandse versie werd omstreeks 1506 gedrukt te Antwerpen door Jan van Doesborch.^3.

Op grond van die populariteit mag niet aangenomen worden, dat de inhoud van de brief ook voetstoots voor waar werd gehouden. Pape Jan

1. W.A. Ornée (ed.), Het wederzyds huwelyksbedrog. Blijspel door Pieter Langendijk. Zutphen, 1971’ (Klassiek Letterkundig Pantheon 68), r. 787-793.

2. In de zesde druk van voornoemde uitgave, toegelicht door F.A. Stoett. Zutphen, 1967, p. 110. Op deze aantekening gaat ook de noot terug, die Omée bij deze passage plaatste. Stoett wijdt enkele regels aan Pape Jan en merkt vervolgens op: ‘Aan dezen rex Johannis (sic, IB) heeft Langendijk gedacht, doch van een huwelijk zijner dochters is niets bekend. Wel wordt vermeld dat, toen in 1202 een einde was gemaakt aan 't rijk van dien christenvorst in Azië door den tartaarschen Khan Tenudschin, deze onder den naam van Dschingiskhan huwde met de dochter van den verdreven vorst (waarschijnlijk Johannes, IV).’ (volgen enkele verwijzingen naar verouderde secundaire literatuur).

3. Voor de Latijnse brief en daarmee verband houdende documenten zie: F. Zarncke, ‘Der Priester Johannes’. In: Abhandlungen der königlich sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, philologisch-historische Classe 7 (1879) en 8 (1883). Een proefschrift over deze ‘brief’ in de middeleeuwse verbeelding wordt voorbereid door de auteur van dit artikel. Over de vermeende historiciteit van Pape Jan, zie: Zarncke (1879), p. 847-871.

[p. 10]

werd zeker vanaf de dertiende eeuw niet meer als de machtigste heerser op aarde beschouwd: hij zou namelijk in 1200 of 1202 verslagen zijn door de Grote Khan, die ook door Langendijk in het bovenstaande citaat genoemd wordt. De eerste die hiervan melding maakte, was vermoedelijk Simon van St. Quentin, wiens Historia Tartarorum verloren is gegaan. In het Speculum historiale van Vincent van Beauvais is Simon's bericht echter bewaard gebleven. De Tartaren zouden oorspronkelijk onderhorig zijn geweest aan Pape Jan. Onder leiding van Dzjenghis Khan zouden zij in opstand zijn gekomen en David, de zoon van Pape Jan, in een veldslag hebben gedood. Daarna zouden zij al plunderend in de richting van Europa zijn opgerukt.^4. Bij zeer vele auteurs, met name kroniekschrijvers uit de dertiende en veertiende eeuw, wordt het bericht aldus weergegeven. Volgens sommigen zouden de nakomelingen van Pape Jan sinds de verloren slag als vazalvorsten over een deel van hun vroegere rijk regeren. De naam ‘Pape Jan’ zouden zij als titel zijn blijven dragen.

Interessant is nu, dat volgens vele auteurs uit dezelfde periode de overwinning van Dzjenghis Khan tot gevolg had gehad, dat zijn familie door huwelijk aan die van Pape Jan verbonden was. Bijna elke auteur geeft een eigen lezing van deze gebeurtenis. Vincent van Beauvais meldde, dat Dzjenghis Khan de dochter van David tot vrouw nam. Zowel de kardinaallegaat Odo als Matthaeus Parisiensis meenden dat de Grote Khan van hun dagen de zoon was van een dochter van Pape Jan. Volgens Willem van Ruysbroeck en Roger Bacon trouwde de zoon van Dzjenghis Khan met de dochter van Ung Khan, een broer van Pape Jan. Marco Polo stelde dat Dzjenghis Khan de breuk met Pape Jan geforceerd had door diens dochter ten huwelijk te vragen, wat door Pape Jan - leenheer van Dzjenghis Khan - als een belediging opgevat moest worden. Sinds de nakomelingen van Pape Jan stadhouders van de Grote Khan waren, kregen zij altijd diens dochters of andere verwanten tot vrouw. Dit laatste vertelde ook Odoricus van Pordenone. Een dochter van Pape Jan was volgens de Annales van het St. Rudbertusklooster te Salzburg getrouwd met de Grote Khan, volgens Ricoldus van Montecroce met diens zoon. Johannes van Hildesheim en het Niederrheinische Orientbericht meldden dat de zoons en dochters van Pape Jan en de Grote Kahn steeds met elkaar in het huwelijk traden. Volgens Johannes van Mandeville tenslotte nam Pape Jan gewoontegetrouw een dochter van de Grote Khan tot vrouw en omgekeerd.^5.

Pieter Langendijk had derhalve goede redenen om zijn toneelfiguur Jan de horens op te laten zetten door de Grote Khan, al zou hij eveneens op een groot voorbeeld hebben kunnen terugzien als hij het huwelijk tussen Jan en Pape Jan's dochter wel doorgang had laten vinden: François Rabelais maakte zijn held Pantagruel namelijk tot schoonzoon van Pape Jan.^6. Het merkwaardige van Langendijk's episode is, dat zij zich te Ethiopië zou hebben afgespeeld, en niet in Azië. De Grote Khan had met Ethiopië

4. Speculum historiale XXIX. 69.

5. - Vincent van Beauvais, ibid.;
- Odo, geciteerd bij Zarncke (1883), p. 80 (zie noot 3);
- Matthaeus Parisiensis, Chronica maiora. Ed. H. Richards Luard. Dl. 6. London, 1882 (Rolls Ser. 57.6), p. 115;
- Willem van Ruysbroeck, Itinerarium. Ed. A van de Wyngaert. In: Sinica Franciscana 1 (1929), p. 208;
- Roger Bacon, Opus Maius. Ed. J.H. Bridges. Dl. 1. London etc., 1900, p. 369;
- Marco Polo, Il milione. Ed. C. Foscolo Benedetto. Milano, 1928, p. 51, 60;
- Odoricus van Pordenone, zie: Van de Wyngaert (1929), p. 483;
- Annales Sancti Rudberti Salisburgensis. Mon. Germ. Hist., Scriptores 9, p. 806;
- Ricoldus van Montecroce, geciteerd bij Zarncke (1883), p. 102;
- Johannes van Hildesheim, Historia trium regum. Ed. C. Horstmann. London, 1886 (Early English Text Soc., Orig. Ser. 85), p. 302;
- ‘Ein niederrheinischer Bericht über den Orient’. Ed. Röhricht en Meissner. In: Zeitschrift für deutsche Philologie 19 (1887), p. 57;
- Johannes van Mandeville, Mandeville's Travels. Ed. M. Letts. London, 1953, p. 384.

6. Pantagruel, c. 34.

[p. 11]

weinig uit te staan. Pape Jan daarentegen des te meer. Vanaf de veertiende eeuw werd aangenomen, dat Pape Jan niet in Azië, maar in Ethiopië zou regeren. In de loop van de vijftiende eeuw raakte ‘Pape Jan’ algemeen in zwang als benaming voor de Ethiopische koning. Overigens niet tot genoegen van de Ethiopiërs zelf: de Italiaanse humanist Biondo Flavio meldde in 1453, dat twee Ethiopische gezanten protest aantekenden tegen de absurda appellatio die hun vorst in Europa ten deel viel.^7. Niettemin kwam pas in de zeventiende eeuw verandering in het Europese gebruik.

De berichten over de Aziatische en de Ethiopische herkomst van Pape Jan, door Langendijk samengenomen, kwamen in de Middeleeuwen meestal gescheiden van elkaar voor. Antonio Usodimare deed in 1455 evenwel een poging om beide gezichtspunten met elkaar te verzoenen. Pape Jan was vroeger heer geweest over bijna heel Afrika en Azië, stelde hij. Toen Pape Jan door Dzjenghis Khan verslagen was, had hij al zijn gebieden in Azië verloren; hij had zich echter als koning van Ethiopië tot in het heden kunnen handhaven.^8.

Het lijkt weinig waarschijnlijk dat Pieter Langendijk, evenals Antonio, geprobeerd heeft om zowel aan de Aziatische als aan de Ethiopische wortels van Pape Jan recht te doen. Over Pape Jan kon een ernstig man zich in de dagen van Langendijk geen zorgen meer maken. Wel konden verschillende elementen uit de legende van Pape Jan, die van de Middeleeuwen naar de pruikentijd waren doorgesijpeld, onder een ironische dekmantel worden opgevoerd - lang nadat ze hun oorspronkelijke betekenis verloren hadden.

7. Historiarum ab inclinatione Romanorum quartae decadis liber II. Ed. B. Nogara. In: Scritti inediti e rari di Biondo Flavio. Roma, 1927, p. 23.

8. Geciteerd bij Ch. de la Roncière, La découverte de l'Afrique au Moyen Age. Dl. 2. Caïre, 1927, p. 122.