Madoc. Jaargang 1991

[p. 1]

[Nummer 1]

‘De geest van een vreemde’.
Aaron Gurevich en de middeleeuwse cultuur
Rob Meens

Op invitatie van het Landelijk AIO-Netwerk Mediëvistiek was de Russische mediaevist Aaron J. Gurevich van eind november tot begin december van het afgelopen jaar in ons land. Hij nam deel aan het symposium over middeleeuwse volkscultuur in Breukelen, en verzorgde lezingen aan verschillende Nederlandse universiteiten. Hij is hier vooral bekend door twee vertaalde boeken. In het eerste, dat in 1972 in Moskou verschenen is, stelt hij het probleem van de categorieën van de middeleeuwse cultuur centraal. Hierin behandelt hij de middeleeuwse opvattingen over ruimte en tijd, recht en bezit, arbeid en rijkdom en de menselijke individualiteit.^1. Hierop volgde in 1981 een boek over de middeleeuwse volkscultuur. Met behulp van geschriften waarmee de kerk de cultuur van het volk probeerde te beïnvloeden, zoals heiligenlevens, preken en boeteboeken - maar die op hun beurt vaak door de cultuur van het volk beïnvloed waren -, probeert hij daarin enig zicht te krijgen op die grote onbekende: de cultuur van het volk. Het boek richt zich met name op de wisselwerking tussen de geletterde cultuur van de kerk en de orale cultuur van het volk.^2. Deze boeken werden vertaald in het Duits, Engels, Frans, Italiaans en vele andere talen - vreemd genoeg nog niet in het Nederlands - en ook in het Westen met veel bijval ontvangen. Met de schrijver ervan had ik het volgende vraaggesprek.

Uw boeken over de categorieën van de middeleeuwse cultuur en over de cultuur van het volk in de Middeleeuwen, hebben ook in het Westen veel succes. Was u hierdoor verrast?

Ja, dit heeft mij zeer verbaasd. Ik had deze boeken helemaal niet geschreven met het oog op een ‘westers’ publiek, maar als bijdrage aan het historische en culturele debat in mijn eigen land. Het boek over de categorieën van het middeleeuwse wereldbeeld werd al snel in enkele Oosteuropese talen vertaald, het eerst in het Hongaars. Belangrijk voor

1. In het Duits verschenen te Dresden in 1978 en te München in 1980 als: Aaron J. Gurjewitsch, Das Weltbild des mittelalterlichen Menschen, in het Engels in 1985 te Londen als Categories of Medieval Culture.

2. In het Duits in 1986 te München verschenen als: Aaron J. Gurjewitsch, Mittelalterliche Volkskultur, in het Engels in Cambridge, New York etc, in 1988 als: Medieval Popular Culture: Problems of Belief and Perception.

[p. 2]

mij was de vertaling in het Duits, want die opende als het ware de poort naar het Westen. Met de vertaler had ik overigens enige problemen. Deze historicus uit de voormalige DDR voegde namelijk aan het begin van elk hoofdstuk allerlei marxistisch-leninistische frases toe. Dit zou nodig zijn om het boek in de DDR gepubliceerd te krijgen, zei hij. Na protest van mijn kant verdwenen deze interpolaties wel, maar het boek werd voorzien van een zwaar ideologisch gekleurd nawoord. Bij de licentie-uitgave van Beck in de Bondsrepubliek verdween ook dit nawoord.

Een reden voor het succes van uw werk is misschien dat het nauw aansluit bij de belangstelling voor de geschiedenis van mentaliteit en cultuur. Het heeft veel gemeenschappelijk met werk uit de Franse historiografie, met name dat van de Annales. Bent u door de Annales beïnvloed?

Deze vraag is moeilijk te beantwoorden. Natuurlijk ben ik beïnvloed door de Annales. Ik beschouw Marc Bloch als mijn leermeester, hoewel ik hem nooit persoonlijk ontmoet heb. Zijn werk is van grote invloed op mij geweest. In de huidige geschiedwetenschap is iemand als Jacques Le Goff volgens mij een heel belangrijke figuur. Tegelijkertijd wil ik er de nadruk op leggen dat ik niet alleen Franse invloed ondergaan heb, maar ook een Russische achtergrond heb.
Op de eerste plaats ben ik beïnvloed door het werk van Mikhail Bakhtin.^3. Zijn boek over Rabelais en de carnavaleske cultuur van de Middeleeuwen verscheen in 1965. In die tijd begon ik te werken aan mijn boek over de categorieën van de middeleeuwse cultuur, dat ik in 1968 voltooide en dat later gepubliceerd werd. Bakhtin had een immense invloed op mij, hoewel ik, zoals ik ook geschreven heb, het op enige punten niet met hem eens was, en nog steeds niet ben. Maar zijn methodologie en zijn algemene idee dat de geschiedenis en in het bijzonder de geschiedenis van cultuur een dialoog is tussen het heden en het verleden, is volgens mij zeer produktief en belangrijk. Het vertoont enige overeenkomst met de idee van Bloch en Febvre dat de historicus begint met problemen; met de opvatting dat het formuleren van problemen een beslissend stadium in de geschiedwetenschap is.
Een tweede bron van inspiratie in mijn eigen land was de zogeheten Tartu- en Moskou-school van semiologie. Geen van de mensen verbonden aan deze school, te beginnen met een uitmuntend persoon als Iurii Lotman, is mediaevist; sommigen zijn filologen, de meerderheid is gespecialiseerd in de Russische cultuur en literatuur. Lotman is de meest vooraanstaande specialist op het gebied van de geschiedenis van de Russische literatuur van het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw, de periode van Poesjkin. De methodologie van deze

3. Vertaald in het Engels als: Mikhail Bakhtin, Rabelais and his World, Cambridge (Mass.), 1968.

[p. 3]

semiotici vind ik bijzonder waardevol en belangrijk omdat ze de weg opent naar diepere lagen in de tekst. Lotman en de zijnen zijn niet tevreden met de oppervlakkige laag van de tekst, maar proberen door te dringen tot de dieper liggende lagen, tot de inhoud die misschien niet expliciet geformuleerd en goed overdacht is. Deze benadering is ook voor mijn werk heel belangrijk.
En dan moet ik nog het volgende zeggen. Het marxisme wordt momenteel, nu het geoorloofd is, volop bekritiseerd in de Sovjet-Unie. Ik heb al in de jaren zestig veel marxistische benaderingen bekritiseerd en doe dat nu nog steeds. Maar tegelijkertijd moet ik zeggen dat de belangstelling van enkele Sovjet-historici voor theorie verband houdt met het marxisme. Dat moeten we niet vergeten. Natuurlijk, het marxisme heeft zijn ineffectiviteit bewezen, maar alles wat Marx gedaan heeft bewijst dat hij een groot denker was. Die eer moet men hem laten. Zijn wijze van denken was belangrijk voor ons, zoals het dat ook was voor de Franse Annales. Velen van hen waren marxisten en maakten op hun eigen manier gebruik van het marxisme.

Uw laatste boek is getiteld Middeleeuwse volkscultuur. Wat verstaat u eigenlijk onder het begrip ‘volkscultuur’?

Op dit moment lijkt het mij een niet erg exacte aanduiding. Toen ik begon met de studie van de volkscultuur, leek het mij mogelijk om de kenmerken van de cultuur te beschrijven van het middeleeuwse volk, en dan bedoel ik het gewone volk, de boeren op de eerste plaats. Maar tijdens de studie van deze complexe materie kwam ik tot de ontdekking dat het bijna onmogelijk is om de zogeheten ‘zuivere cultuur van het volk’ te reconstrueren. Alle informatie die we hebben, komt immers van mensen verbonden aan de kerk, van de geletterden. Dat is dus niet de zuivere cultuur van het volk, maar de interpretatie ervan door de vertegenwoordigers van de geleerde cultuur. Daarom veranderde ik mijn houding tegenover het begrip ‘volkscultuur’ en ga ik er nu van uit dat het eigenlijk alleen mogelijk is de relatie tussen beide culturen, de cultuur van de geletterden en die van het volk, te bestuderen. Bovendien ben ik ervan overtuigd dat het onderscheid tussen de cultuur van de geletterden en de cultuur van het gewone volk, ook niet helemaal eenduidig is. Ik ben er namelijk van doordrongen geraakt dat iedereen in de Middeleeuwen, ook al behoorde men niet tot het gewone volk maar tot de geletterden, tot groeperingen als de geestelijkheid, de adel of een andere groep zoals het stadspatriciaat, in zekere zin deel uitmaakte van beide culturen. Enerzijds behoorde iemand tot de geleerde cultuur, omdat hij een bepaalde opvoeding genoten kon hebben, maar anderzijds stond hij tegelijkertijd niet helemaal vreemd tegenover de tradities van het

[p. 4]

De mens als weerspiegeling van de wereld, met onder meer de vier elementen. Miniatuur uit het klooster Prüfening, 1165. München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 13002. Naar: Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik. Tent. cat. Keulen 1985, dl. 1, p. 40.

[p. 5]

volk. Hij had deel aan de kennis van het volk en aan volkse geloofsvoorstellingen die misschien gedeeltelijk in tegenspraak waren met het officiële christendom.
Ik geloof dat de menselijke geest geen monoliet is, maar dat er in de geest van elk mens verschillende ‘lagen’ bestaan. Sommige ‘lagen’ waren verbonden met zogenaamde volkse tradities, die door de middeleeuwse kerk gediskwalificeerd werden in termen van bijgeloof, en tegelijkertijd waren er andere lagen, die verband hielden met de cultuur van het geletterde volk. Dit was, zo veronderstel ik, zelfs het geval met de boeren. Zij hebben immers ook enige kennis opgedaan van een meer geleerde cultuur, bij voorbeeld in de vorm van het christendom. Hieraan hadden zij deel door preken of door de afbeeldingen in de kerken. De vraag is nu hoe die verschillende lagen zich tot elkaar verhielden. Bij personen als Thomas van Aquino was de laag van de geleerde cultuur uiteraard de prevalerende en die van de volkse tradities onderdrukt. Bij burgers, handwerkslieden of boeren was de situatie omgekeerd. Daar prevaleerde de volkse traditie en was de laag van de geleerde, christelijke cultuur juist heel dun, heel oppervlakkig.

Dus je kunt zeggen dat er in elke middeleeuwse mens een laag van volkscultuur aanwezig was?

Natuurlijk. Iedereen kende deze, was erin geboren.

Hoe kunnen wij hier nu iets van te weten komen. Hoe krijgt de historicus toegang tot deze ‘laag’?

Daarvoor is het nodig de juiste bronnen te vinden. Er zijn bronnen die ons kunnen helpen om door te dringen in de diepte van hun geest. Heiligenlevens zijn hiervoor zeer interessant. Want de verering van heiligen ontstond meestal niet bij de geleerden. Vaak gebeurde dit spontaan. Mensen hadden heiligen nodig. Daarna werden sommige elementen wel onderdrukt of veranderd, maar desondanks is het mogelijk om enkele volkse wortels te ontdekken. Andere interessante bronnen zijn de boeteboeken. Natuurlijk bevatten deze alleen de tijdens de biecht gestelde vragen en niet de antwoorden, maar deze vragen werden gesteld door mensen die de neigingen kenden van het volk waarin dit afweek van het officiële christendom. Deze teksten zijn heel belangrijk. Daarnaast heb je nog de zogeheten exempla, middeleeuwse exempelen die in preken opgenomen werden. Ze zijn rijk aan materiaal en geven informatie van allerlei soort. Het is mijn ervaring dat de interpretatie van veel aspecten van het christendom in deze bronnen sterk verschilde van het officiële christendom. Deze verschillen werden weliswaar als afwijkingen

[p. 6]

beschouwd, maar de kerk onderdrukte deze niet. De kerk maakte er juist gebruik van, en niet alleen omdat zij feedback nodig had van het volk. Ook geestelijken stonden immers in zekere zin in deze culturele traditie: zij kenden deze, absorbeerden haar, maar probeerden haar ook te veranderen.
Dan heb je nog preken als bron. Naar mijn overtuiging zijn die nog onvoldoende bestudeerd. Zij belichten immers een hele hoop interessante aspecten van het dagelijkse leven van de mensen en hun wereldbeeld. Belangrijke bronnen zijn verder nog de visioenen van het hiernamaals. Deze vorm van literatuur heeft de middeleeuwse mensen zeer geïnteresseerd. In zeker opzicht valt die te vergelijken met hedendaagse fantastische verhalen of science fiction. Het volk was zeer bezorgd om het lot van de ziel na de dood. De visioenen waren daarom zeer populair. Ook in deze visioenen kunnen we enkele specifieke trekken van de volkse interpretatie van het christelijke geloof onderscheiden.
In totaal hebben we dus veel bronnen tot onze beschikking. Elk soort van bronnen vraagt weliswaar om zijn eigen benadering, om een specifieke wijze van analyse, maar deze geschriften bieden ons toegang tot de laag van de volkscultuur. Daarmee kunnen we het wereldbeeld van de mensen begrijpen en bovendien hun gedrag. Het sociale gedrag van mensen wordt immers bepaald door hun mentale uitrusting, hun outillage mental.

Dus er is voor historici nog erg veel te doen?

Ja. Het onderwerp, het probleem van de lagen van de cultuur, is nieuw, maar een hoop van de bronnen zijn dat niet. Zij zijn in de negentiende en het begin van deze eeuw gepubliceerd en zijn al door velen bestudeerd. Nu zijn er echter nieuwe problemen gesteld. De bekende bronnen moeten opnieuw geïnterpreteerd worden en we moeten proberen door te dringen tot hun essentie. Naar mijn idee hebben we zeker mogelijkheden om deze wereld dieper te doorgronden.

U spreekt over verschillende lagen van cultuur, waarvan er één eigen is aan het hele volk, die u volkscultuur noemt, en een ander toebehoort aan een elite. Zou je kunnen zeggen dat uw eerste boek, dat over categorieën van de middeleeuwse cultuur, vooral het gemeenschappelijke van deze lagen behandelt en uw tweede boek meer gericht is op de interactie tussen de beide cultuurlagen?

Ja. Maar ik wil graag een aspect van mijn boek over de categorieën benadrukken. Enkele critici schreven dat mijn generalisaties te algemeen waren. Ik spreek bij voorbeeld over ‘middeleeuwse’ cultuur. Volgens

[p. 7]

hen kun je niet in zulke algemene zin van ‘de Middeleeuwen’ spreken. De kritiek had niet alleen betrekking op een gebrek aan chronologische precisie, maar ook op dat aan geografische nauwkeurigheid. Ik behandel in het boek Noord-Europa, Centraal-Europa, het Middellandse Zeegebied en zou onvoldoende oog gehad hebben voor regionale verschillen. Met deze kritiek ben ik het eens, maar tegelijkertijd wil ik er de nadruk op leggen dat ik niet van plan was de middeleeuwse cultuur te reconstrueren zoals die in werkelijkheid bestond. Ik geloof namelijk dat dat onmogelijk is. Onze historische reconstructie is letterlijk een constructie van de historicus. Wat ik wel wilde doen was het construeren van een ideaaltype om zo instrumenten aan te reiken voor verdere analyse. Ik geloof dus niet dat de voorstellingen van tijd en ruimte, van arbeid en armoede, rijkdom en persoonlijkheid die ik beschreven heb, mijn lezers de juiste weergave bieden van de grote variëteit hiervan in de werkelijkheid. Maar mijn beschrijving is te vergelijken met de ideaaltypen van Max Weber. Het is nodig om deze te verifiëren, beter gezegd om ze te falsifiëren in de zin van Karl Popper. Wat betreft mijn tweede boek over volkscultuur, daarin wilde ik bepaalde aspecten van cultuur bestuderen. Al in mijn boek over categorieën ging ik ervan uit dat cultuur niet monolithisch was, maar in dat boek was mijn doelstelling anders.

In uw werk beschrijft u de ‘groteske’ als een specifiek kenmerk van de middeleeuwse cultuur. Kunt u daarover iets meer zeggen?

Toen ik het begrip ‘groteske’ gebruikte, deed ik dat in een ruimere betekenis dan waarin het begrip tot dan toe gebruikt was. Misschien was die niet helemaal correct, maar ik probeerde een begrip te vinden dat de eigenheid van deze cultuur kon uitdrukken. Dit jaar werd ik door een collega van mij in Moskou, een filosoof, bekritiseerd vanwege mijn gebruik van dit begrip. Volgens hem is de groteske het produkt van de overgangsperiode, toen de middeleeuwse cultuur in haar herfsttij was en de Renaissance nog in de kinderschoenen stond. Deze hele zaak is dus nog in dispuut. Maar ik ken geen ander begrip om die scherpe ambivalentie tussen enerzijds het serieuze en anderzijds het lachen erom, het carnavaleske, uit te drukken. Ik doel bij voorbeeld op de verdraaiing van de officiële christelijke leer door de volkse geest, op de fundamentele ‘vreemdheid’ van het middeleeuwse denken, zoals dat zich aan ons voordoet. Die denkwereld lijkt op de geest van een buitenaards wezen, is heel anders dan de onze.
In essentie gaat het hierom: er zijn twee mogelijke vooronderstellingen voor historisch onderzoek. Het normale uitgangspunt is dat mensen uit het verleden hetzelfde zijn als wij. Dus mogen wij ons gezond

[p. 8]

verstand gebruiken om hen te begrijpen. Dit is voor mij onhistorisch. Maar deze vooronderstelling werd en wordt nog steeds gebruikt door historici. Er is echter ook een geheel tegengestelde benadering. Een vooronderstelling daarin is dat we te maken hebben met de geest van een vreemde, die over verscheidene zaken heel anders dacht, en wel moest denken, dan wij doen. Het is noodzakelijk deze ‘vreemdheid’ van denken voor ogen te houden en te trachten daar dieper in door te dringen. Deze benadering is veel vruchtbaarder dan de eerdergenoemde, maar vereist onderzoek voor elke kleine stap.