Madoc. Jaargang 1990

[p. 95]

C.A.M. van Rooijen
Graven bij de Mariakerk

Met gespannen verwachtingen werd in oktober 1989 begonnen aan de opgraving in het uitgebrande gebouw van Kunsten en Wetenschappen aan de Mariaplaats te Utrecht. Dit gebouw staat immers bovenop een deel van de vroegere Mariakerk en onderzoek op deze plaats zou dus interessante resultaten kunnen opleveren.

De Mariakerk, waarvan de bouw in 1081 is begonnen, was een van de Utrechtse kapittelkerken. Samen met de Janskerk, de Pieterskerk, de Dom en de Paulusabdij vormde de Mariakerk het kerkenkruis van bisschop Bernold. Bij het onderzoek in de grote zaal van het gebouw van Kunsten en Wetenschappen konden we zowel binnen het Gotische als het Romaanse koor van de Mariakerk graven. Verwacht werd de tufstenen Romaanse koorsluiting aan te treffen. Binnen dit Romaanse, en ook binnen het Gotische koor hoopten we graven van kanunniken en andere hoge geestelijken te vinden. Ook de vraag of de Mariakerk ooit een crypte heeft gehad zou nu definitief beantwoord kunnen worden.

De Romaanse Mariakerk

In de smalle sleuf die we in de grote zaal konden graven, troffen we inderdaad de restanten aan van de tufstenen, Romaanse Mariakerk. De koorsluiting, de overgang van transept naar koor en een koppelfundering kwamen in het zicht.

De fundering van de koorsluiting die bewaard is gebleven, is drie meter breed. Hoe diep deze fundering in de ondergrond zit is niet vastgesteld: het ‘bodemarchief’ is niet méér verstoord dan strikt noodzakelijk was. Daarom hebben we ook de zijmuren van het koor niet bloot gelegd: deze delen werden niet

[p. 96]

Afb. 1: De plattegrond van de Gotische Mariakerk, met daar overheen geprojecteerd de plattegrond van het gebouw van Kunsten en Wetenschappen uit 1847. De grote zaal bevindt zich in het midden. De reconstructietekening van de plattegrond van het Gotische complex dateert uit 1951.

bedreigd door bouwactiviteiten.

Tot onze verrassing werden binnen het Romaanse koor geen graven of sporen daarvan aangetroffen. Een vreemd verschijnsel voor zo'n oude kerk. Mogelijk komt het door het feit dat het koor, ingericht met altaar, tabernakel, koorstoelen en dergelijke weinig ruimte voor graven overliet. Restanten van een crypte zijn in de Mariakerk niet aangetroffen. De ondergrond was ook niet verstoord door de sloop van een eventuele crypte. In een eerdere eendaagse campagne hebben we wel de onderbenen van een mens binnen de Romaanse kerk aangetroffen. Deze lagen echter in de zuidelijke arm van het transept.

Ossehuiden

Volgens een nu verdwenen opschrift op een van de zuilen van de Mariakerk had men bij de bouw van de kerk moeilijkheden bij het funderen. Om de overlast, van vermoedelijk water, te stoppen legde men ossehuiden onder de funderingen (zie ook Madoc 1, nr. 1, p. 15). Tijdens de opgravingscampagne kon niet diep genoeg

[p. 97]

gegraven worden om deze legende te verifiëren. In 1815, bij de sloop van een deel van de Mariakerk en speciaal de genoemde pijler, werden geen runderhuiden aangetroffen, ofschoon men toen wel tot de onderzijde van de funderingen heeft gegraven en er speciaal naar gezocht heeft.

De graven

Aan de buitenzijde van de Romaanse koorsluiting werden drie graven aangetroffen. Een vierde skelet was ernstig beschadigd en nog slechts gedeeltelijk aanwezig: het betrof een herbegraving.

De drie complete skeletten, twee volwassenen en een zeer jong kind, lagen met hun hoofd naar het westen vlak tegen de kerk aan. De beide volwassenen lagen links en rechts van de as van de kerk met het kinderskelet ertussenin (zie afb. 2). Het kinderskelet lag niet in een herkenbare kuil en op een hoger niveau dan de beide andere skeletten. Tussen de benen van het kind werd een zilveren penning van Balduinus van Holland uit 1185 aangetroffen.

De beide volwassenen lagen wel in een duidelijk herkenbare kuil. Deze kuilen hadden qua vorm het meeste weg van een sarcofaag. Zij volgden de vorm van het lichaam: bij de voeten smal, breder wordend naar de schouders toe en daarboven terugspringend tot een halfronde uitholling voor het hoofd. De bodem van de kuil was vlak, maar de uitholling voor het hoofd lag iets hoger, en vormde als het ware een hoofdkussen. Van een kist werd geen spoor aangetroffen. Het was opvallend dat van één van de skeletten de ribben nog vrij gaaf waren. De borstholte was nog enigszins intact, ondanks het feit dat de botten zeer bros waren.

Op basis van het in de grafkuilen gevonden aardewerk uit de elfde en twaalfde eeuw en het muntje uit 1185, kan worden vastgesteld dat de begravingen in de late twaalfde of aan het begin van de dertiende eeuw hebben plaatsgevonden.

De skeletten

Reeds bij het blootleggen bleek dat het skeletmateriaal weliswaar goed intact, maar uiterst broos was. In de loop der eeuwen had de ontkalking zijn tol geëist. Zoals bij dergelijk materiaal

[p. 98]

gebruikelijk is, waren de gebitselementen door hun aanzienlijk hoger gehalte aan kalk veel beter intact gebleven. En het zijn juist de tanden en kiezen die een grote informatieve waarde hebben.

De tanden en kiezen van het kind zijn slechts ten dele bewaard gebleven. Op grond van hun nog niet voltooide ontwikkeling kon de leeftijd vastgesteld worden op twaalf - plus of min drie - maanden. Opmerkelijk is dat de baby zo dicht bij een kapittelkerk, in gewijde grond, begraven lag. Dit was niet gebruikelijk voor kerken en kloosters waar alleen geestelijken leefden en begraven werden. Een mogelijke verklaring is dat de baby hier illegaal werd begraven. Dit zou tevens verklaren waarom de baby op een hoger niveau (± 60 cm) dan de twee volwassenen en niet in een herkenbaar graf lag. Mogelijk was het kind nog niet gedoopt en werd het daarom niet op een reguliere begraafplaats geaccepteerd. Het moge duidelijk zijn dat dit laatste slechts speculatie is.

Van de drie volwassenen kon gezien de bekkens worden aangenomen dat het mannen waren, hetgeen door enkele schedelkenmerken leek te worden bevestigd. Op grond van de slijtage van de gebitten kon de leeftijd bij overlijden van de mannen redelijk betrouwbaar geschat worden. Deze bedroeg voor de een 20 tot 25 jaar, voor de anderen 40 tot 45 en 45 tot 50 jaar. Bij de oudste

Afb. 2: De grote zaal met daarbinnen de paddestoelvormige opgravingssleuf. De tufstenen funderingen zijn diagonaal gearceerd. Buiten de koorsluiting zijn de graven van twee volwassenen aangegeven.

[p. 99]

man werd enig tandbederf aangetroffen, bij de twee anderen geen spoor van aantasting, noch van enig tandverlies gedurende het leven. Hoewel een aantal van drie individuen weinig betekenis heeft, is dat opmerkelijk. Het zou enerzijds de bevestiging kunnen vormen voor het feit dat suiker zijn intrede nog niet in de westerse wereld had gedaan, anderzijds erop kunnen wijzen dat het toenmalige dieet meer op eiwitten dan op koolhydraten gebaseerd was.

Het botmateriaal van de twee complete volwassenen vertoonde enkele belangwekkende kenmerken. Bij de 40 tot 45-jarige man werd een vrij aanzienlijke scoliose van de wervelkolom waargenomen. Het botmateriaal was echter zo broos dat reconstructie niet meer mogelijk was.

Het skelet van de 45 tot 50-jarige man - veel beter geconserveerd - bleek opmerkelijke afwijkingen te vertonen in de bovenste helft van het lichaam. Bij een vergelijking tussen links en rechts bleken het rechter sleutelbeen en schouderblad iets kleiner te zijn dan links. Het rechter opperarmbeen was weliswaar maar iets korter dan het linker, maar opvallend lichter gebouwd, dunner. Van de onderarmbeenderen was de ellepijp maar nauwelijks half zo lang als de normale tegenhanger links, en bovendien in een sterke boog gekromd. Het bijbehorende
spaakbeen was tot een kwart van de oorspronkelijke lengte gereduceerd. De rechter onderarm kon het best met ‘vlerkje’ getypeerd worden.

Bovendien konden aan de halswervels ernstige afwijkingen geconstateerd worden. De atlas zag er normaal uit, maar de draaier was met de derde wervel tot een massief blok vergroeid, evenals dat het geval was met de vijfde en zesde halswervel. Hoewel er nog een zekere draaibeweging met het hoofd mogelijk was, zal een knikkende beweging zeer beperkt zijn geweest.

De rest van de bewaard gebleven beenderen vertoonde geen afwijkingen. Er kwam een beeld naar voren van een betrekkelijk kleine man met een stijve nek en rechts een kort mismaakt armpje.

[p. 100]

De Gotische Mariakerk

Van de Gotische Mariakerk zijn tijdens de opgraving geen sporen aangetroffen: de muren van het koor bleken precies om het opgravingsgebied heen te liggen. Bouwhistorisch onderzoek dat tegelijkertijd in het gebouw van Kunsten en Wetenschappen werd verricht bracht wel veel restanten van de kerk aan het licht, vooral van het koor en de traptoren. Een deel hiervan, en een deel van de Romaanse fundering, zal via een kijkgat in de vloer van het gerenoveerde gebouw zichtbaar blijven.

Van het bij de kerk behorende kapittelhuis is de pandhof voor een deel nog steeds aanwezig. Van de verdwenen delen van de kerk en de pandhof zijn de plattegronden in het plaveisel van de Mariaplaats aangegeven.