Madoc. Jaargang 1990

[p. 89]

Ike de Loos
Hildegard van Bingen en haar Ordo Virtutum

Hildegard van Bingen is een van de boeiendste vrouwen uit de twaalfde eeuw. Zij was beroemd om haar kwaliteiten als abdis, dichteres en componiste, haar ideeën over de geneeskunst en haar visionaire vermogens. Zij werd beschouwd als zieneres en profetes en als zodanig werd zij ook erkend door Paus Eugenius III tijdens de synode van Trier in 1147-1148.

Hildegard werd geboren in 1098, als jongste kind van graaf Hildebert van Bermersheim in Midden-Duitsland. Op achtjarige leeftijd werd ze aan het Benedictinessenklooster op de Disibodenberg toevertrouwd, waarvan ze dertig jaar later abdis zou worden. Rond 1150 vertrok ze met haar nonnen hiervandaan om een zelfstandig vrouwenklooster te stichten bij Bingen op de Rupertsberg. Hier bleef ze abdis tot haar dood op 17 september 1179.

Hildegard heeft veel geschreven, veel gereisd, en veel mensen van advies gediend. Dat laatste deed ze zeer vrijmoedig, in de overtuiging dat ze niet haar eigen gedachten, maar die van God openbaar maakte. Naast diverse boeken waarin ze haar visioenen beschrijft, heeft ze ons verhandelingen over verschillende onderwerpen zoals natuurkunde en geneeskunst nagelaten, en vele brieven aan hooggeplaatste personen; tevens kennen we van haar 77 liederen en een muzikaal allegorisch spel, de Ordo Virtutum.

Hildegard bezat zeer sterke mystieke en visionaire gaven. In diverse boeken heeft ze haar visioenen vastgelegd. Eén daarvan is het Liber Scivias (Scivias: Ken de Wegen), dat ontstaan is tussen 1141 en 1151. Dit boek bevat 26 visioenen, die alle de kosmos of de Kerk betreffen. Hildegard laat zich kennen als een zeer visueel en auditief ingesteld mens. Zintuigelijke waarnemingen spelen

[p. 90]

een grote rol in haar visioenen en dragen bij tot de grote intensiteit ervan: voortdurend geeft Hildegard gedetailleerde beschrijvingen van zowel klanken, muziek, stemmen als beelden, licht, glans, enzovoort. Dit doet ze zo precies, dat de illuminatoren in staat waren om de visioenen uit te beelden: de 35 miniaturen in de beroemde Rupertsberger Scivias die rond 1165 is vervaardigd, getuigen hiervan.

Afb. 1. Vijf virtutes. (Uit: Wisse die Wege. Scivias. Nach dem Originaltext des illuminierten Rupertsberger Kodex ins Deutsche übertragen von M. Böckeler, Salzburg, 1954-1963, p. 61)

Het Liber Scivias bestaat uit drie delen, die elk een aantal samenhangende visioenen bevatten. Die uit het eerste en tweede deel betreffen zonde en verlossing. De dertien visioenen uit het derde deel beschrijven het Rijk Gods, van de val van Lucifer tot aan het Laatste Oordeel. Hierin treden vele goddelijke krachten op, in het Latijn virtutes genaamd. Het woord virtus heeft hier een dubbele betekenis: het betekent zowel deugd als goddelijke kracht of genade. Deze virtutes vormen min of meer de incarnatie van Gods Woord; ze zijn de deugd in menselijke gedaante. Hildegard noemt hen bij hun naam, beschrijft ze en legt hen een kenmerkende tekst in de mond.

[p. 91]

Het dertiende en laatste visioen van dit deel bevat een aantal hymnische teksten. Hieronder bevindt zich een korte tekst in de vorm van een klein toneelspel, waarin de virtutes en de duivel als tegenspelers tegenover elkaar staan. Deze tekst heeft Hildegard later uitgewerkt en van muziek voorzien. Daarmee ontstond het allegorisch spel Ordo Virtutum, dat in de twaalfde eeuw uniek is in zijn soort.

Ordo Virtutum betekent zo ongeveer ‘het spel van de goddelijke krachten’. De belangrijkste personages zijn: zeventien virtutes met Humilitas (de Nederigheid) als hun koningin, de duivel, een gelukkige en een ongelukkige ziel. Het spel wordt tegenwoordig meestal ingedeeld in een proloog, vier scènes en een epiloog. In de proloog presenteren de virtutes zich als het vleesgeworden woord van God: ‘Verbum Dei clarescit in forma hominis et ideo fulgemus cum illo, aedificantes membra sui pulchri corporis’ (Gods woord straalt in mensengedaante; omdat wij de ledematen van zijn mooie lichaam vormen, schitteren wij met hem).

In de eerste scène verschijnen de gelukkige en de ongelukkige ziel. De gelukkige ziel prijst God; de ongelukkige staat op het punt te bezwijken voor de aardse verlokkingen van de duivel. De virtutes proberen haar te steunen, maar uiteindelijk lukt het haar niet om op het rechte pad te blijven. In de tweede scène wordt het verhaal onderbroken: de virtutes stellen zichzelf voor, terwijl ze elkaar met zang en dans loven en prijzen. Dan, in de derde scène, weeklagen zij over de dwnlende ziel die verloren dreigt te gaan. Deze stelt zich uiteindelijk toch weer onder hun hoede, stinkend, gewond en vol berouw over haar uitstapjes met de duivel. De virtutes nemen haar in hun midden op. In de laatste scène wordt definitief afgerekend met de duivel.

De Ordo Virtutum is in slechts één manuscript bewaard gebleven: de Riesenkodex (Wiesbaden, Hessische Landesbibliothek Ms. 2). Deze codex is ontstaan tussen 1180 en 1190, dus kort na Hildegards dood. Hiermee is het niet de oudste codex waarin haar muziek is bewaard, maar wel de codex die de meeste muziek bevat: 75 van de 77 liederen en de Ordo Virtutum, alle van muziek voorzien.

[p. 92]

De inhoud van het spel is zeer opvallend. In de twaalfde eeuw zijn er al zeer ontwikkelde liturgische spelen, maar die zijn altijd gebaseerd op bijbelverhalen of heiligenlevens: Paasspelen, Herodesspelen, Nicolaasspelen enzovoorts. Hildegard maakt geen gebruik van een dergelijk bestaand gegeven, maar ze neemt haar eigen visioenen als basis en vormt daar het spel omheen. Het is het oudste allegorische spel dat we kennen; vergelijkbare spelen zijn meer dan een eeuw jonger.

In de visioenen uit het derde deel van het Liber Scivias geeft Hildegard op de haar eigen gedetailleerde manier aan, hoe ze zich de virtutes voorstelt. In deze visioenen treden vele goddelijke krachten op, veel meer dan er uiteindelijk in de Ordo Virtutum voorkomen. Hildegard geeft vrij uitgebreide beschrijvingen van hun uiterlijk. Zo wordt Humilitas afgeschilderd als een vrouw met een gouden kroon met witte parels en rode en groene edelstenen, als symbool van respectievelijk het bloed van Christus en de viriditas, de groenheid en vandaaruit de kracht van het jongzijn. Uit de kroon komen drie twijgen omhoog. Op haar borst draagt ze een spiegel waarin de beeltenis van Christus weerschijnt.

Een andere virtus, Castitas (de Kuisheid) vereenzelvigt zich met Maria: als aan het eind van de Ordo Virtutum de duivel overwonnen is, zegt ze namelijk tegen hem: ‘Unum virum protuli qui genus humanum ad se congregat contra te per nativitam suam’ (Ik heb een man voortgebracht die het menselijk geslacht door zijn geboorte om zich heen verzamelt in de strijd tegen jou).

De meeste rollen, zoals de virtutes en de gelukkige en ongelukkige ziel, zijn voor vrouwen bedoeld en zullen door Hildegards nonnen zijn uitgevoerd. Zonder enige twijfel is het stuk voor hen geschreven. De eerste regels van het stuk worden gezongen door enkele ‘patriarchen en profeten’, die verder in het stuk niet meer terugkeren. Hiernaast is er nog één mannelijk personage, namelijk de duivel. Deze rol wordt niet gesproken, maar gezongen. Mogelijk is hij gespeeld door Volmar, Hildegards secretaris, die tevens belast was met de zielzorg van de nonnen. Hij was de enige man die geregeld in het klooster was.

[p. 93]

Hildegards muziek is heel bijzonder. Naast de Ordo Virtutum heeft ze 77 liederen geschreven, meest liturgische muziek, in een heel eigen stijl. Het is eenstemmige vocale muziek, net als het Gregoriaans, en is daar qua toonmateriaal en melodie-opbouw ook aan verwant. Hoewel ze zelf zegt geen muzikale opvoeding gekregen te hebben, getuigen haar composities van een grote muzikaliteit en een groot gevoel voor melodiek en expressie. Haar melodieën zijn grillig en eigenzinnig. Ze hebben een veel grotere omvang dan het Gregoriaans, en maken veel gebruik van de uitersten van die omvang. Met grote sprongen wordt het toongebied doorkruist, wat haar muziek iets geëxalteerds en uitbundigs geeft. Hierdoor stelt Hildegard hoge eisen aan de vocale kwaliteiten van de uitvoerders. We mogen ervan uitgaan dat haar muziek alleen door zeer geoefende zangers uitgevoerd kon worden.

Hoewel Hildegards muziek eenstemmig is genoteerd, wordt ze niet altijd zo uitgevoerd. Een puur eenstemmige uitvoering van een stuk van een dergelijke lengte als de Ordo Virtutum is voor koor èn publiek een zware opgave. Daarom zullen veel musici er voor kiezen hier en daar instrumenten te gebruiken. Instrumentale improvisaties aan het begin of eind van de verschillende scènes, of uiterst eenvoudige begeleidingen van de zangstem op sommige plaatsen kunnen heel goed werken. De luisteraar moet zich wel realiseren dat dit een vrijheid van de uitvoerders is, waarvoor in de muziek zelf geen aanwijzingen te vinden zijn. In het manuscript van de Ordo Virtutum (en ook in de manuscripten van liturgische drama's uit die tijd) wijst niets op het gebruik van instrumenten. Overigens waren instrumenten in de kerk verboden, en een kerk was toch wel de aangewezen plaats voor dergelijke spelen.

Het ensemble Sequentia Köln maakt in zijn opname uit 1982 gebruik van symboliek die met een bepaald instrument verbonden kan zijn. Harp en psalterium symboliseren een toestand van gelukzaligheid, en daarom worden deze instrumenten gebruikt om Felix Anima en Castitas te begeleiden. De aanwezigheid van God wordt uitgebeeld door een fluit en dit instrument begeleidt dan Scientia Dei. Met een dergelijk principe is het mogelijk om een zeer

[p. 94]

verantwoorde uitvoering te brengen.

Er zijn natuurlijk altijd vele opvattingen mogelijk over de uitvoeringspraktijk van middeleeuwse muziek. Hoe ouder de muziek, hoe minder we zeker weten, dus hoe meer we kunnen fantaseren. In het komende Festival voor Oude Muziek zal Sequentia Köln een nieuwe uitvoering van de Ordo Virtutum brengen. Zelf hebben ze onlangs in een interview gezegd, dat ze inmiddels zoveel nieuwe details in het manuscript ontdekt hebben, dat het publiek misschien niet eens merkt dat het hetzelfde stuk is als ze in 1982 op de plaat gezet hebben.

Aanbevolen literatuur:

Hildegard von Bingen, Scivias. Ed. A. Führkötter en A. Carlevaris. Corpus Christianorum Cont. Med. 43 en 43A, Turnhout, 1978. Duitse vertaling: Wisse die Wege. Scivias. Nach dem Originaltext des illuminierten Rupertsberger Kodex ins Deutsche übertragen von M. Böckeler, Salzburg, 1954-1963.

Hildegard von Bingen, Lieder. Nach den Handschriften herausgegeben von Pudentiana Barth OSB, M. Immaculata Ritscher OSB und Joseph Schmidt-Görg, Salzburg, 1969.

Hildegard von Bingen 1179-1979. Festschrift zum 800. Todestag der Heiligen. Herausgegeben von A.Ph. Brück, Mainz, 1979.

J. Gmelch, Die Kompositionen der heiligen Hildegard nach dem großen Hildegardkodex in Wiesbaden phototypisch veröffentlicht. Düsseldorf, z.j.

E. Mulder, Hildegard, een vrouwelijk genie in de late middeleeuwen. Baarn, 1982.

Opname: Hildegard von Bingen, Ordo Virtutum. Uitgevoerd door Sequentia Köln. Harmonia Mundi LC 0761, 1982.