Madoc. Jaargang 1990

[p. 39]

Veerle Uyttersprot
En toch was ze rond...
Middeleeuws mens- en wereldbeeld

Een tentoonstelling met bovenstaande titel, waarin meteen al getracht wordt een hardnekkig en wijdverbreid misverstand over het middeleeuwse wereldbeeld recht te zetten, is tot eind april in Brussel te zien. Op uitnodiging van de redactie stipt Veerle Uyttersprot, medewerkster aan tentoonstelling en catalogus, kort enkele achtergronden van de expositie aan in de hoop dat het naar meer zal smaken. Gegevens over de openingstijden zijn opgenomen in ‘Bij de agenda’.

In 1356 schreef de Engelse ridder - zo stelt de auteur althans zichzelf voor - Jan van Mandeville een merkwaardig boek, bekend onder de naam De reis van Mandeville. Dit werk, dat zich aandient als reisverslag, maar dat in werkelijkheid een middeleeuws aardrijkskundeboek blijkt te zijn, staat centraal in ‘En toch was ze rond...’. De ingekleurde pentekening uit het vijftiende-eeuwse Kaapse Mandeville-handschrift waarop wordt afgebeeld hoe Mandeville de wereldzeeën bevaart, is als het ware het boegbeeld van de tentoonstelling geworden.

Mandevilles wereld ziet er wel enigszins anders uit dan de onze, maar toch wist de auteur dat de aarde volledig toegankelijk en helemaal omvaarbaar is. Men hoeft ook geen angst te hebben over de randen van de wereld te zullen duikelen aangezien deze geen plat vlak is, maar - om het met Mandevilles eigen woorden te zeggen - ‘van ronder vormen is’!

De bolvormigheid van de aarde, en meer algemeen, de middeleeuwse kennis omtrent aarde en kosmos, vormen het hoofdthema van de tentoonstelling ‘En toch was ze rond...’. Daarnaast wordt - afdalend van macro- naar microkosmos - een aantal andere vragen omtrent het middeleeuwse wereldbeeld gesteld: hoe keken mensen

[p. 40]

Dese sterre antarike [het Zuiderkruis?] en toont haer niet in onsen lande norden waert nocht ooc onse sterre transmontane [de Poolster] en toont haer niet in ghenen lande zuden waert, waerbi dat men merken mach ende worden gheware, dattet aertrike ende die zee is van ronder vormen. Want een deel vanden firmament toont hem in een lant, dat hem niet en toont in een ander lant. Ende dit machmen proeuen experiensien ende mit subtijlre besoekinghe aldus: waert datmen vonde scepen ende lieden, die aldie werelt omme wouden varen, men mochte mit scepen varen al om ende omme die werelt ende onder ende bouen.

[Die ster toont zich niet in onze noordelijke landen zoals onze ster Transmontana zich ook niet in gindse zuidelijke landen toont, waardoor men kan waarnemen en merken dat het aardrijk en de zee rond van vorm zijn. Een deel van het firmament is immers te zien in een bepaald land, dat niet te zien is in een ander land. En dit kan men bewijzen met experimenten en via scherpzinnig onderzoek op de volgende manier: indien men schepen en matrozen zou vinden die de hele wereld wilden rondvaren, dan zou men de aarde helemaal kunnen rondvaren, zowel onder als boven!]

Fragment uit De reis van Jan van Mandeville (in de editie van N.A. Cramer, Leiden, 1900, kolom 155).

zoveel eeuwen geleden naar de wereld en haar verre horizonten, naar zichzelf, naar dieren en planten? Hierbij wordt telkens geprobeerd een aantal clichés omtrent de Middeleeuwen te doorbreken en te nuanceren. Het beeld dat ons op de schoolbanken werd - en nog steeds wordt - voorgehouden blijkt immers niet te kloppen. De Middeleeuwen waren geen achterlijke periode waarin de kennis tot stilstand kwam, waarin men geen voeling meer had met de Oudheid... Evenmin is het correct de Middeleeuwen te beschouwen als dé periode van hoogstaande kwaliteiten als wilskracht, ontroerende liefdeseenheid, dapperheid en edelmoedigheid. Hoewel het niet de bedoeling is het ene cliché door het andere te vervangen, mag niet worden vergeten dat middeleeuwers met hun beperktere kennis en mogelijkheden toch een coherent wereldbeeld wisten op te bouwen, met meer diepgang dan we vermoeden.

Bij het in kaart brengen van het middeleeuwse denken rond mens en wereld, steunen we op de enorme stroomversnelling waar de Westerse wetenschap en cultuur vanaf het eind van de tiende tot de dertiende eeuw - met als hoogtepunt de twaalfde eeuw - in terechtkwamen. Deze renaissance van de twaalfde eeuw fungeert als

[p. 41]

het vertrekpunt voor de tentoonstelling, als kapstok waaraan het hele verhaal wordt opgehangen.

De dynamiek tijdens deze periode leidde niet alleen tot economische, sociale, politieke, kerkelijke en culturele hervormingen binnen de middeleeuwse maatschappij, ze had eveneens een geografische expansie van de Westerse beschaving tot gevolg. Denken we maar aan de kruistochten, de Spaanse Reconquista, de verovering van Zuid-Italië door de Normandiërs, de missioneringsen handelsreizen naar het verre Oosten... Door de contacten met het Oosten kwamen de christelijke geleerden in aanraking met de superieure Arabische cultuur en wetenschap die in hoge mate teruggingen op de Grieks-Romeinse Oudheid, wat een intense vertaalactiviteit tot gevolg had. Heel wat (voor het Westen verloren gegane) kennis uit de antieke Oudheid raakte via deze weg opnieuw bekend. Zo werd de theorie omtrent de bolvormigheid van de aarde, waar in de vroege Middeleeuwen nogal wat twijfels rond bestonden, algemeen gedachtengoed. Mandeville poneert in dit opzicht geen revolutionaire stelling, maar treedt veeleer op als tolk van zijn tijd.

Erg belangrijk voor de wetenschappelijke vernieuwingen is de herontdekking van Aristoteles. Gedurende de vroege Middeleeuwen kende men wel gedeelten van diens oeuvre, voornamelijk dank zij de zesde-eeuwse geleerde Boethius, die een aantal traktaten van Aristoteles vertaalde en die in zijn De consolatione philosophiae het ideeëngoed van Plato en Aristoteles verwerkte. In het begin van de dertiende eeuw echter was het het hele natuurwetenschappelijke oeuvre van Aristoteles, via vertalingen uit het Arabisch of rechtstreeks vanuit het Grieks, bekend in de Westerse wereld. De grote encyclopedische werken uit de twaalfde en de dertiende eeuw werden er door beïnvloed.

De Utrechtse tentoonstelling ‘Sint-Brandaan, de Ierse Odysseus’ (van 1986), die eveneens te zien is in UFSAL, sluit wonderwel aan bij de thematiek van ‘En toch was ze rond...’. De verschillende versies van het Brandaanverhaal hangen immers samen met een evoluerend middeleeuws wereldbeeld. ‘Sint-Brandaan...’ kan gelden als een case-study, een illustratie van het geschetste mens- en wereldbeeld.