Madoc. Jaargang 1990

[p. 23]

Frank Brandsma
The once and future king

Met deze bijdrage opent Frank Brandsma een nieuwe serie: ‘boekbesprekingen van historische romans’. In de vier boekbesprekingen die in deze jaargang van Madoc zullen verschijnen, staat de invloed van de Arturstof op moderne auteurs centraal. De sfeer rond koning Artur en zijn ridders is ons allen bekend en vertrouwd. In boeken, films en zelfs in stripboeken komen we deze sfeer tegen, soms herkenbaar en soms sterk aangepast aan de bedoelingen van de auteur. Uit de overvloed aan op Artur geïnspireerde ‘produkten’ is vanzelfsprekend een beperkte keus gemaakt. Na een inleidend artikel over ‘The once and future king’, koning Artur, volgt de eerste boekbespreking: A Connecticut Yankee in King Arthur's Court, geschreven door Mark Twain en besproken door Erik Kooper.

Na Mark Twain, wiens A Connecticut Yankee in King Arthur's Court in deze Madoc door Erik Kooper besproken wordt, is John Steinbeck de tweede grote Amerikaanse schrijver die zich met de Arturstof heeft beziggehouden. Op 10 augustus 1959 onderbrak Steinbeck even het bewerken van Malory's Morte d'Arthur, dat zou leiden tot zijn onvoltooid gebleven The Acts of King Arthur and His Noble Knights, om het volgende te schrijven in een brief aan zijn assistent en vriend Chase Horton:

One thing Malory did - he placed his time as BEFORE. [...] I have the following choices - I can choose a period and stick with it, making this whole work a period piece, which I don't like because these stories are universal; or I can, as did all the others, make the past a large composite curtain called ‘before’. Now that is actually how most people see the past. [...] The only things that cannot enter are the things of the ‘present’, the ‘now’. But on the other hand the human problems must all be of the now. Malory put all of his fifteenth-century problems in the ‘before’. And I must put the problems of our time in the ‘before’. [...] Oddly enough, if I make it a period piece, it becomes

[p. 24]

their problem. But by setting it against a huge, timeless, almost formal curtain of the ‘before’, I hope to make it doubly true of the ‘now’.^1.

Bij zijn poging de verhalen uit Malory's Morte d'Arthur eerst te vertalen en vervolgens opnieuw te vertellen, keerde Steinbeck naar eigen zeggen terug tot een jeugdliefde. Als kind kwam hij voor eens en altijd onder de betovering van de Arturverhalen, die hij later, als gevestigd schrijver, wilde proberen over te brengen op zijn publiek. Tijdens het schrijfproces kwam hij tot het inzicht dat hij hierboven onder woorden brengt: het verhaal van Artur is niet louter een verslag van gebeurtenissen uit het verleden, maar een verhaal van alle tijden dat ook de moderne mens kan aanspreken, dat universele kwesties bevat die ook nu nog aan de orde zijn. Zoals Malory de problemen van zijn tijd op het Arturverleden projecteerde, zo wilde Steinbeck in het ‘historische’ verhaal de universele, en dus ook moderne, problemen naar voren laten komen.

Deze werkwijze treft men aan bij vele - hedendaagse èn middeleeuwse - auteurs die zich met de Arturverhalen, de matière de Bretagne, beziggehouden hebben. De Arturstof lijkt hun bij uitstek de mogelijkheid te bieden via ‘historische stof’ algemene, soms zelfs puur eigentijdse, zaken te behandelen. De matière de Bretagne lijkt daartoe geschikter (en is daarvoor in ieder geval veel vaker gebruikt) dan bij voorbeeld de verhaalstof rond Karel de Grote. Deze geschiktheid is mogelijk te verklaren uit de zeer schaarse echt historische gegevens die over Artur bekend zijn.

Deze gegevens leveren kort samengevat het volgende op: de historische Artur was waarschijnlijk een Britse, Keltische legeraanvoerder - geen koning! - die leefde in de vijfde, zesde eeuw. Hij slaagde er na het vertrek van de Romeinen uit Brittanië in de Britse stammen te verenigen onder zijn leiding. In een twaalftal veldslagen wisten Arturs strijders de binnendringende Saksen voorlopig te weren.

Er is rond de historische Artur een rijke, eerst mondelinge^2. en later ook schriftelijke, verhaaltraditie ontstaan, die vanaf het midden van de twaalfde eeuw een eerste periode van grote bloei doormaakt en daarna steeds is blijven aangroeien en veran-

1. The Acts of King Arthur and His Noble Knights from the Winchester Manuscripts of Thomas Malory and Other Sources by John Steinbeck. Edited by Chase Horton. New York, 1984, p. 442, zie ook p. 377.

2. Het Welshe verhaal ‘Culhwch and Olwen’ is, naar men aanneemt, een voorbeeld van deze traditie. Zie The Mabinogion. Tr. by G. and T. Jones. London, 1989, p. 95-136.

[p. 25]

deren. Deze literaire traditie vormt, veeleer dan de spaarzame historische feiten, de basis van de Arturstof. Zij omvat een ontzaglijke hoeveelheid verhaalelementen, motieven enzovoort, die een auteur naar believen kan gebruiken zonder dat hij/zij in een keurslijf van onontkoombare historische feiten en details gedwongen wordt. Het vrijwel ontbreken van data over Artur geeft een schrijver de vrije hand om, selectief gebruik-makend van de literaire bronnen, zijn eigen verhaal over Artur te vertellen. Deze flexibiliteit, gekoppeld aan de overvloed aan verhaalstof, kan waarschijnlijk de populariteit van de Arturstof door de eeuwen heen grotendeels verklaren.

Hoe het verhaal te pas kan worden gebracht bij contemporaine kwesties blijkt al in het eerste uitgebreide verslag van de regeerperiode van koning Artur, de Historia Regum Brittaniae van Geoffrey van Monmouth (1136). Na de invasie in 1066 werden niet alleen de Britse gebieden door de Normandiërs ingenomen, ook de Arturstof uit het Keltische culturele erfgoed werd door hen geüsurpeerd. Teneinde het jonge Engelse koningshuis te voorzien van een roemruchte voorganger die kon tippen aan de Franse voorvader Karel de Grote, schreef Geoffrey voor hen in het Latijn een geschiedenis van de Britse koningen, deels gebaseerd op historische bronnen en op de mondelinge traditie en voor het overige gefingeerd.^3. De Historia verschafte de Normandische dynastie Britse roots en behartigde de territoriale aanspraken van de Engelse koning door te beschrijven hoe Artur heel Frankrijk veroverde en zelfs de Romeinse keizer versloeg.

Terwijl Geoffrey's (pseudo-)kroniek politieke nevenfuncties vervulde, probeerde Chrétien de Troyes enkele decennia later via zijn romans vooral sociale problemen, zoals de relatie tussen liefde en ridderschap en de vereniging van het nieuwe ideaal van de hoofse liefde met het huwelijk, aan de orde te stellen. Hij maakte gebruik van de Arturstof om zijn boodschap een extra lading te geven. In de middeleeuwse opvatting is het verleden beter, idealer dan het heden. Door te beschrijven hoe lang geleden zijn ideeën al verwezenlijkt werden, verschafte Chrétien die idealen de meerwaarde van het oude. In de proloog van zijn Le

3. Zie voor een Engelse vertaling van de tekst: Geoffrey of Monmouth, The history of the kings of Britain. Tr. with an intr. by L. Thorpe. Harmondsworth, 1966 en later. Penguin classics.

[p. 26]

Illustratie van Shirley Felts op p. 11 van Rosemary Sutcliff, The Light Beyond the Forest. The Quest for the Holy Grail. London, 1986.

chevalier au lion (Yvain) gaat hij op deze kwestie nader in. Hij meent dat het momenteel slecht gesteld is met de hoofse liefde; vroeger was dat anders:

For those who used to love had a reputation for courtliness, integrity, generosity and honour; but now love is made a laughing-stock, because people who feel nothing of it lie by claiming to love; and they make a deceitful mockery of it when they boast of it without having the right. But let us leave those still alive to speak of those who once were! For, in my view, a courtly man who is dead is still worth more than a living churl.^4.

Chrétien toont zijn publiek in het verhaal over de liefde tussen Yvain en Laudine vervolgens een voorbeeldig Arturverleden, waarin een harmonieus samengaan van ridderschap en huwelijksliefde mogelijk blijkt, in de hoop dat men dat voorbeeld na zal volgen.

In zijn laatste roman, de Conte du Graal (Perceval), introduceert Chrétien een magisch en mysterieus object, de Graal. Hoewel zeker niet historisch wordt dit nieuwe motief direct opgenomen in de Arturstof. De Graal krijgt vervolgens in de romans van Ro-

4. Chrétien de Troyes, Arthurian Romances. Tr. with an intr. and notes by D.D.R. Owen. London, 1987, p. 281. Everyman classics.

[p. 27]

bert de Boron^5. en vooral in de Queste del Saint Graal^6., het tweede deel van de omvangrijke Lancelot en prose-cyclus (1215-1235), een sterk religieus karakter. Hij wordt de inspiratiebron voor een nieuw type ridderschap, een ridderschap in dienst van God, dat afsteekt tegen het aloude wereldse ridderschap dat zijn kracht ontleende aan de hoofse liefde. Men vermoedt dat het voorbeeld van de strijder Gods, dat deze teksten naar voren brengen, verband houdt met de toenmalige kerkelijke opvattingen, met name met de Kruistochtgedachte.

Terwijl de Graal in de genoemde middeleeuwse teksten een middel was om eigentijdse idealen te propageren, lijkt het object die functie in de loop der eeuwen heel geleidelijk kwijt te raken. Moderne auteurs kiezen er vaak voor de hele Graal-geschiedenis weg te laten of deze slechts kort te behandelen als een bevreemdend element. Het laatste gebeurt bij voorbeeld in The Once and Future King van T.H. White, naar de mening van velen de beste en de meest originele moderne navertelling van de Arturstof.^7. White vestigt, op vaak komische wijze, voortdurend de aandacht op de afstand die er bestaat tussen zijn moderne lezers en de ‘middeleeuwse’ verhaalhandeling. Hij geeft gewoonlijk moderne parallellen om de middeleeuwse ideeën duidelijk te maken, zoals bij voorbeeld bij de beschrijving van de bepaald niet nobele ridder Turquine: ‘Als hij nu geleefd had, zou hij waarschijnlijk in een gekkenhuis zijn opgesloten en zijn vrienden zouden er zeker op hebben aangedrongen hem te laten psycho-analyseren.’^8. In het geval van de Graal echter heeft hij de moderne bevreemding geprojecteerd op een personage. Koning Pelles, de Graalkoning, lijkt zelf ook helemaal niets te snappen van de Graal. Nadat Lancelot Pelles' dochter - bij wie hij Galaät (de Graalheld) zal verwekken - gered heeft uit een vat met kokend water komt Pelles naar hem toe en zegt:

‘Lieve hemel, u bent sir Lancelot. En ik zie dat u mijn dochter uit die keteltoestand hebt gehaald. Wat aardig van u! Het is lang geleden voorspeld. Ik ben koning Pelles, een neef van Jozef van Arimathea - en u bent natuurlijk maar acht graden van Onze Heer Jezus Christus verwijderd.’
‘Goeie genade!’. [zegt Lancelot, FB]

5. Robert de Boron schreef kort voor 1200 twee romans, Joseph D'Arimathie en Merlin, waarin de Graal voorgesteld wordt als de schotel van het laatste avondmaal waarin na de kruisiging Christus' bloed opgevangen zou zijn. In de Merlin wordt voor het eerst het verhaal van het zwaard in de steen verteld.

6. Zie The Quest of the Holy Grail. Tr. with an intr. by P.M. Matarasso. Harmondsworth, 1969 en later. Penguin classics.

7. The Once and Future King is de compilatie van vier romans die White vanaf 1939 over de Arturstof publiceerde: The Sword in the Stone, The Witch in the Wood, The Ill-Made Knight en The Candle in the Wind. Later voegde hij aan de reeks nog The Book of Merlyn toe. De vier - en soms de vijf - teksten zijn (vertaald door Max Suchart) uitgegeven in T.H. White, Arthur, koning voor eens en altijd. Utrecht/Antwerpen, 1967 en later.

8. Arthur, koning voor eens en altijd (zie noot 7), p. 363.

[p. 28]

‘Inderdaad. Inderdaad,’ zei koning Pelles. ‘Het staat allemaal wiskundig in de stenen van Stonehenge beschreven en ik heb een soort heilige schaal op mijn kasteel in Carbonek, alsmede een duif die in verschillende richtingen vliegt en een gouden wierookvat in de bek houdt. Maar niettemin, het was bijzonder vriendelijk van u mijn dochter uit de ketel te halen.’^9.

Terwijl de ‘middeleeuwse’ Graal in de Arturstof tegenwoordig geen vooraanstaande plaats meer inneemt, zijn er andere aspecten en elementen die in de moderne Arturromans juist sterk naar voren komen. Een daarvan wil ik, ter afsluiting van deze inleiding, kort aanstippen.

Het komt in de moderne Arturromans vaak voor dat het verhaal verteld wordt vanuit één personage, dat een geheel eigen kijk op de gebeurtenissen heeft, hetgeen de hervertelling een zekere originaliteit verschaft. Dit personage kan bij voorbeeld Merlijn zijn, zoals in de schitterende romans van Mary Stewart (The Crystal Cave, The Hollow Hills, The Last Enchantment), of Gawain/Walewein/Gwalchmai zoals in Gillian Bradshaws Hawk of May.^10. Het meest opvallend is echter - en daarin blijkt weer de invloed van de eigen tijd - de keuze voor een vrouwelijk personage. Het voorbeeld bij uitstek hiervan is The Mists of Avalon (1983) van Marion Bradley, waarin het Arturverhaal op overtuigende en boeiende wijze verteld wordt vanuit het perspectief van Morgaine, de vrouw die gewoonlijk (bij voorbeeld in de Lancelot en prose-cyclus) de rol toebedeeld krijgt van de intrigante die een van de oorzaken is van de ondergang van Arturs rijk. Een tweede - en zeker niet minder fraaie - roman waarin een vrouwelijk perspectief (dat van Guinevere/Gwynhwyfar) gekozen werd, is In Winter's Shadow (1982) van Gillian Bradshaw.

De keuze voor het vertellen van het verhaal vanuit één personage is slechts één van de vele ontwikkelingen die de Arturstof doorgemaakt heeft. Ondanks - misschien zelfs dank zij - de voortdurende gedaanteverwisselingen heeft het verhaal de eeuwen doorstaan. Elke tijd wordt goedmoedig toegestaan zijn eigen idealen en literaire modes op de stof te projecteren, zodat iedere periode zijn eigen Arturverhalen krijgt en de stof levend en populair blijft. Behalve in dit aanpassingsvermogen lijkt de kracht van de

9. Zie noot 8, p. 397.

10. Deze roman is samen met het hierna te noemen In Winter's Shadow opgenomen in de trilogie Down the long Wind (1988).

[p. 29]

stof vooral ook te liggen in de vele fraaie verhaalelementen die zij bevat, van de episode van het zwaard in de steen die ieder kind (en menig volwassene) wel in het hart moet raken en het thema van het kameraadschap van de Tafelronde tot het verhaal van de liefde tussen Lancelot en Guinevere en het verslag van de tragische ondergang van Arturs rijk. Artur en zijn koninkrijk gingen ten onder, als zij al bestaan hebben, maar hun verhaal bleef leven. Tot op de dag van vandaag is Artur ‘the once and future king’.