Madoc. Jaargang 1989

[p. 26]

boekbespreking

1
Joachim Bumke, Hoofse cultuur Literatuur en samenleving in de volle Middeleeuwen.

Uit het Duits vertaald door Karin Hilbers en Annelies van Hommelen, eindredactie Paul Sars. Utrecht (Het Spectrum), 1989. 2 dln. 811 blz. met illustraties, bronnen- en literatuurlijst (met Nederlandse aanvulling) en register. Aula Pocket 837 en 838. ISBN 90-274-1988-4; 90-274-1989-2. f29,90 per deel.

Dit voorjaar verscheen de Nederlandse vertaling van Joachim Bumkes Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter (München (DTV), 1986, 2 Bände. ISBN 3-423-04442-X). Het is een boek dat, zoals de auteur in zijn ‘Nawoord’ zegt, ‘is geschreven door een literatuurhistoricus, die voortdurend zijn bevoegdheid te buiten gaat wanneer hij over de bouw van burchten, mode, tafelmanieren en wapentechniek schrijft. Hij kan zich er evenwel op beroepen dat men voor deze onderwerpen hoofdzakelijk op literaire bronnen aangewezen is en dat hij zodoende binnen zijn competentie blijft; hij kan bovendien aanvoeren dat het voor de literatuurgeschiedenis van groot belang is zich een nauwkeurig beeld van de maatschappelijke verhoudingen in de hoofse tijd te kunnen vormen, omdat de historisch unieke hoofse dichtkunst alleen duidelijk wordt, als zij in verband wordt gebracht met de sociaal-culturele context.’ De meer dan 730 bladzijden die hieraan voorafgaan hebben dan al overtuigend laten zien hoeveel kracht er in een dergelijke aanpak schuilt.

Bumke's doel is het beschrijven van alle aspecten van de hoofse cultuur. Behalve met de hierboven door hemzelf genoemde onderdelen houdt hij zich onder andere bezig met de opbouw en het protocol van een hoffeest, de structuur van het literaire leven en de kritiek die er van verschillende kanten op de hoofse levenswijze geuit werd. Als begrenzing in ruimte heeft hij gekozen voor het Duitse rijk (waar ook een deel van de Nederlanden onder viel) en als begrenzing in tijd de twaalfde en

[p. 27]

dertiende eeuw, de bloeitijd van het hoofse ideaal in Duitsland. Hiervoor baseert hij zich zowel op ambtelijke bescheiden (rekeningen, inventarissen) als op literaire teksten en laat hij ook afbeeldingen niet buiten beschouwing. Door deze verschillende soorten bronnen naast en als aanvulling op elkaar te presenteren, zijn de methodische bezwaren die kleven aan het gebruik van vooral literaire teksten geminimaliseerd.

Na deze verantwoording van zijn werkwijze die in de vertaling vreemd genoeg van ‘Einleitung’ tot hoofdstuk één is geworden, zodat de hoofdstuknummering in origineel en vertaling niet gelijk loopt, begint Bumke met een overzicht van de maatschappelijke achtergrond van de hoofse literatuur (hoofdstuk twee). De twaalfde en dertiende eeuw worden gekenmerkt door grote veranderingen op dit vlak, waarvan er een aantal als directe impuls tot het ontstaan van de nieuwe adellijke cultuur gezien kan worden - bij voorbeeld de vanuit Frankrijk in gang gezette verbetering van de scholing. Bumke schetst verder zeer overzichtelijk hoe de hofhouding van een vorst er in die tijd uitzag en welke rol ambtenaren en ridders daarin speelden. Hij sluit dit hoofdstuk af met een inventarisatie van alles wat het woord höfisch kon aanduiden, met nadruk op de ideologische betekenis: ‘“Hoofs” werd het trefwoord voor een ideaalbeeld van de maatschappij, dat uiterlijke praal, lichamelijke schoonheid, edele komaf, rijkdom en aanzien verbond met een edel karakter, voornaam gedrag, ridderlijke deugd en vroomheid.’ (p. 76)

De receptie in Duitsland van de zich vanuit Frankrijk verbreidende hoofse cultuur is het onderwerp van hoofdstuk drie. Hierin benadrukt Bumke dat de overname van culturele elementen dezelfde weg gevolgd zal hebben als die van materiële en economische elementen. Kennis van de Franse taal en cultuur werd gezien als een beschavingskenmerk. Het lijkt erop dat vooral veel adellijke vrouwen de taal kenden. Het feit dat juist veel specifiek ‘hoofse’ woorden aan het Frans ontleend zijn (bij voorbeeld tschantieren, ‘zingen’; parlieren, ‘uitspreken’; fores, ‘bos’ en creatiure, ‘schepsel’) wijst duidelijk op de route die de hoofse cultuur genomen heeft.

[p. 28]

Hoofdstuk vier, ‘Materiële cultuur en levensstijl’, geeft informatie over de bouw en inrichting van burchten, over kleding, wapens en voedsel. Zo lezen we dat in de burchtbouw behalve militaire ook representatieve en symbolische overwegingen een rol speelden en dat de door de dichters beschreven overdaad aan licht, warmte en kleur daarbinnen eerder wens dan werkelijkheid geweest moet zijn (evenals bij voorbeeld glas in de vensters). De hoofse mode sloeg een nieuwe richting in door de uitvinding van het knippatroon, waardoor het bovenlichaam van de vrouw en de benen van de man beter benadrukt konden worden. Verder beschrijft Bumke de verschillende onderdelen van een ridderlijke wapenrusting en de handelwijzen die tijdens een gevecht als hoofs of onhoofs golden en vernemen we dat het in hoofse kringen kennelijk ‘als onbeschaafd beschouwd [werd] te gedetailleerd over het eten te praten’ (p. 228) maar dat ook luxe maaltijden een statussymbool waren - en nog veel meer...

Het feest (hoofdstuk vijf) was de meest zuivere uitdrukking van de nieuwe hoofse cultuur. Het hoffeest van Frederik Barbarossa dat op Pinksteren in het jaar 1184 te Mainz plaatsvond, voldeed geheel aan de nieuwe hoofse eisen zoals blijkt uit de reacties erop in (onder andere) literaire teksten uit die tijd. Het gold nog eeuwen als voorbeeldig. Bumke laat ons kennismaken met het hoofse protocol op dergelijke feesten en met de gangbare amusementsvormen, zoals sportwedstrijden, muziek en dans. Ook haalt hij bekritiserende reacties hierop aan (‘De dans is een cirkel met in het midden de duivel’, p. 289). Verder beschrijft hij zeer uitvoerig het ceremonieel van de ridderslag en de organisatie en structuur van toernooien, twee gebeurtenissen die vaak aan een groot hoffeest gekoppeld werden.

Aspecten van het hoofse ideaalbeeld komen aan de orde in hoofdstuk zes. We krijgen een beeld van de traditionele rol van de ridder om vervolgens te zien hoe deze later een belangrijke religieuze rol (onder andere als kruisridder) erbij kreeg. Verder behandelt Bumke de verschillende hoofse deugden, de opvoeding van adellijke jongens en meisjes en gaat hij in op de rol van de vrouw in literatuur en werkelijkheid. Door een vergelijking

[p. 29]

tussen deze twee komt hij tot de uitspraak dat hoofse liefde een maatschappelijke utopie was. In de literatuur ‘was alles anders: in plaats van geweld en ongeremdheid beschaafde manieren volgens de voorschriften van de hoofse etiquette; in plaats van een seksualiteit die alleen lichamelijke bevrediging als doel had, een erotische cultuur, waarin de muzikale aanleg, welbespraaktheid en literaire vorming van grote betekenis waren; in plaats van benadeling en uitbuiting van de vrouw een nieuw rollenspel, waarbij de dame de rol van gebiedster overnam en de heer dienaar werd, die naar hoofse volmaaktheid moest streven om de gunst van de vrouw te verkrijgen.’ (p. 532)

In het korte zevende hoofdstuk wijst Bumke op de kritiek die op het hofleven geuit werd. Deze was hoofdzakelijk afkomstig van geestelijken, maar is een enkele maal ook in hoofse epische literatuur te vinden. Opvallend weinig kritische noten vertoont de Artur-literatuur.

In hoofdstuk acht geeft Bumke een beeld van het literaire leven in de hoofse tijd. Hij schetst hoe de schriftcultuur slechts langzaam op gang kwam en laat de grote verschillen tussen lees- en luisterliteratuur zien. Hij stelt dat het publiek van hoofse literatuur zich aan de hoven bevond en gaat in op de relatie tussen een schrijver en zijn publiek. We lezen over keizerlijk en vorstelijk mecenaat, over de werkomgeving van de dichters (‘rustig’ aan een hof of rondreizend) en over de eisen van het publiek. In verband met de presentatie en verspreiding van literatuur stelt Bumke dat we aan het idee moeten gaan wennen dat epische kunstwerken door bijna geen mens in het geheel gekend zullen zijn. Orale overdracht bleef immers waarschijnlijk nog lang de belangrijkste manier van verspreiding en Bumke gaat er vanuit dat grote teksten niet in één keer werden voorgedragen (wat voor sommige epen enkele dagen zou kosten), maar in sessies. Hij vermoedt dat bijna niemand lang genoeg op één en dezelfde plaats verbleven zal hebben om het voordragen van een geheel epos meegemaakt te kunnen hebben.

Het is onmogelijk alle onderwerpen op te noemen die Bumke in zijn lijvige boek behandelt, maar zelfs dit beknopte

[p. 30]

Feestmaal. Uit een twaalfde-eeuws handschrift van de Moralia van Gregorius de Grote. (Paris, B.N. f. lat. 15675) Overgenomen uit de Duitse uitgave van Bumkes boek. Aldaar afb. 24 op p. 269.

inhoudsoverzicht zal duidelijk maken hoeveel het er zijn. Hoofse cultuur is niet alleen een bijzonder prettig leesbaar boek, maar bovendien het meest up-to-date naslagwerk dat er op dit gebied te vinden is. De schrijver illustreert zijn uiteenzettingen rijk met anekdotische voorbeelden uit de teksten waarop hij zich gebaseerd heeft en met goed gekozen verhelderende afbeeldingen. Het feit dat hij in zo veel gevallen niet dieper in kan gaan op detailkwesties is alleen maar logisch, en wordt ruimschoots opgevangen door de korte, heldere schetsen van de wetenschappelijke stand van zaken die hij regelmatig geeft en door de uitgebreide, per onderwerp geordende literatuuropgave achterin deel twee. Ieder die zich in een bepaald onderwerp wil verdiepen, vindt daar zonder veel moeite de weg naar gespecialiseerde literatuur. Bovendien kan de op p. 789-790 door de vertaalsters toegevoegde ‘Nederlandse aanvulling op de literatuurlijst’ (die naar onderwerp geordend aanzienlijk toegankelijker geweest zou zijn) de weg wijzen naar literatuur over de hoofse cultuur in de Nederlanden.

Tot slot nog enkele woorden over de Nederlandse vertaling. Het eerste dat opvalt is de weergave van de oorspronkelijke ondertitel. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter is

[p. 31]

geworden tot Literatuur en samenleving in de volle Middeleeuwen. Dit is jammer. De vertaalster van deel één heeft het Duitse hohe Mittelalter namelijk consequent weergegeven met ‘de bloeitijd van de Middeleeuwen’, terwijl we de ‘volle’ Middeleeuwen pas in deel twee, van de hand van de andere vertaalster, tegenkomen. De eerste oplossing is ongetwijfeld de meest exacte, maar als de vertaalsters daar in de ondertitel beslist maar één woord voor wilden gebruiken, hadden zij zich beter gewoon bij het Duits kunnen aansluiten door er de ‘hoge’ Middeleeuwen van te maken.

Dergelijke inconsequenties komen wel vaker voor. Zo is het mij bij voorbeeld niet duidelijk geworden welke criteria de vertaalsters hebben gehanteerd voor de vernederlandsing van namen. ‘Gangbaarheid’ - zie de verantwoording van de vertaalsters op p. 9 - is een vaag begrip. Onzinnige ‘van’/von-combinaties als de volgende lijken mij totaal overbodig: ‘...Ulrich van Rifenberg, die door Friedrich von Suonenburg en door Rumelant von Schwaben werd gehuldigd; evenals Zabel van Redichsdorp en Zabel van Plawe, aan wie Rumsland von Sachsen een strofe wijdde.’ (639; vergelijk p. 674 in de Duitse editie). Ook onnodig en soms zelfs gewoon slordig is het feit dat men een enkele maal het oorspronkelijke Duits nog door het Nederlands ziet heenschijnen, bijvoorbeeld op p. 139: ‘Binnen de muren van de burcht was het eng, koud, donker, tochtig en onhygiënisch.’ (Het Duits heeft (p. 148) eveneens eng, ‘benauwd’) en op p. 661: ‘Het was echter een berekende naïviteit waarin het gezellige karakter van het hoofse vertellen tot uitdrukking kwam.’ (bedoeld is ‘sociale’; vergelijk p. 707 in de Duitse editie).

Maar welbeschouwd zijn dit slechts kleinigheden. Bumkes 861 pagina's helder Duits (een zeldzaamheid bij Duitse literatuurhistorici) zijn omgezet in een Nederlands dat even vlot en makkelijk leesbaar is. Iedereen die in de hoofse cultuur van de Middeleeuwen geïnteresseerd is en dit werk aanschaft, zal na verloop van tijd bemerken hoe zelden het zich in de boekenkast bevindt.

Karina van Dalen-Oskam