Madoc. Jaargang 1989

[p. 29]

Anne Houk de Jong
Interview met Martin van Schaik

Van 1984 tot 1988 was Dr. Martin van Schaik als faculteitsassistent verbonden aan de Faculteit der Letteren bij de vakgroep Muziekwetenschap. Gedurende deze periode deed hij onderzoek naar de symbolische betekenis van de harp in de Middeleeuwen, hetgeen resulteerde in het proefschrift dat hij op woensdag 30 november 1988 openbaar verdedigde en waarmee hij cum laude de doctorstitel verkreeg. Anne Houk de Jong had een gesprek met hem, waarin zij enkele methodische aspecten van het onderzoek aan de orde stelde.

Het proefschrift met als titel De harp in de Middeleeuwen draagt de subtitel Studies naar de symboliek van een instrument. Is de harp wat dat betreft zomaar ‘een’ instrument. Vanwaar deze keus?

De harp is een bijzonder instrument. In de Middeleeuwen waren het voornamelijk muziekinstrumenten uit de Heilige Schrift die een symbolische betekenis hadden. Als reëel instrument bestonden zij toen echter niet meer.
Hedendaagse onderzoekers veronderstelden weliswaar dat middeleeuwse harpafbeeldingen een symbolische betekenis hadden, maar een systematisch onderzoek hiernaar was tot dusver nooit verricht.

Een van de eerste problemen die je in het onderzoek aan de orde stelt is de ontwikkeling van de terminologie van dit instrument. Een ontwikkeling die uiteindelijk tot de instrument-aanduiding ‘harp’ heeft geleid. Centraal in deze problematiek staan de

[p. 30]

relaties tussen naamgeving en verschijningsvorm van de harp. Zijn deze relaties duidelijk aan te geven?

Dat is welhaast onmogelijk. Mijn onderzoek naar de relatie tussen de naam en het object harp vordt gekenmerkt door twee essentiële problemen. Ten eerste kun je op grond van de overgeleverde gegevens niet meer vaststellen welk object de naam het eerst kreeg toebedeeld. Ten tweede is het onbekend welk criterium de naamgever aan de benaming ten grondslag heeft gelegd. Hierdoor draagt de etymologie van het woord ‘harp’ een zeer hypothetisch karakter.
Pas vanaf de elfde eeuw kan er met zekerheid worden gesteld dat de term ‘harp’ een vertaling is van het Latijnse cithara. Daarmee wordt het mogelijk een relatie te leggen tussen de harp en de bijbelexegese, hetgeen van groot belang is voor de interpretatie van dit instrument.

Zoals je zelf al in de inleiding van je proefschrift schrijft, is het niet zo eenvoudig om een duidelijk onderscheid aan te geven tussen de harp als christelijk symbool en als reëel instrument. Is dit uiteindelijk wel mogelijk gebleken?

In zijn algemeenheid kunnen er geen duidelijke criteria worden aangereikt op grond waarvan je onderscheid kunt maken tussen de harp als reëel instrument en als symbool. Dit was ook niet echt de opzet van mijn onderzoek. Een aardige bijkomstigheid was echter wel dat dit onderscheid uiteindelijk toch op een aantal detailpunten te maken was, zoals bijvoorbeeld met betrekking tot de harpconstructie. Ik noem hier de zogenaamde deltaharp, een harp in de vorm van een gelijkzijdige driehoek. Ook wat de stemschroefplaatsing betreft is er een verschil aan te geven. Zo heeft de verticale stemschroefplaatsing, dus boven op de hals van de harp, een symbolische functie. Daarentegen komt de horizontale plaatsing van de stemschroeven aan de voorzijde van de harp, zoals wij die ook tegenwoordig nog kennen, overeen met de realiteit.

[p. 31]

Wij kennen allemaal wel de figuur van de harpspelende David. Welke rol speelt hij in je proefschrift?

Ik denk dat de harp in de handen van David sterk gekoppeld is aan de ordeningssymboliek. Enerzijds symboliseert hij de ordening van de microkosmos, een symboliek die gebaseerd is op de bijbeltekst I Samuel 16:23, waarin beschreven wordt hoe David de cithara bespeelt voor koning Saul. Anderzijds zien we zijn instrument als symbool voor de macrokosmos - eveneens samenhangend met bijbelse gegevens. In beide ordeningssymbolieken kan David met zijn harp worden beschouwd als Oudtestamentische voorafschaduwing van Christus, in het bijzonder de Christus-logos, dat wil zeggen God de Zoon, de vleesgeworden scheppende gedachte Gods.

Het onderzoek is voor een groot deel een iconografisch onderzoek. In hoeverre zijn afbeeldingen voldoende om tot een goede interpretatie van een muziekinstrument te komen?

Voor een overzicht van de vormontwikkeling van een bepaald instrument kom je met het bestuderen van afbeeldingen een heel eind. Binnen muziekwetenschap bestaat dan ook een traditie om op basis van afbeeldingen onderzoek naar de vormgeving van oude muziekinstrumenten te doen. Mijn bedoeling was echter niet om een vormontwikkeling van de harp te schetsen, maar veeleer de symboliek ervan te onderzoeken. Daarbij hebben uiteraard bepaalde vormkarakteristieken een grote rol gespeeld, zoals de reeds eerder genoemde deltaharp, waarvan we weten dat met name in Duitsland harpbouwers jarenlang hebben getracht dit instrument na te bouwen, terwijl het uitsluitend als symbool is bedoeld en nooit als reëel instrument heeft bestaan. Voor een onderzoek naar de symboliek van de harp, maar dat geldt ook voor andere instrumenten, is het noodzakelijk je niet te beperken tot uitsluitend afbeeldingen of alleen teksten, maar verschillende aspecten te combineren om tot een zo volledig mogelijke interpretatie te komen.

[p. 32]

De afbeeldingen die grotendeels de basis vormen van je onderzoek zijn afkomstig uit de zogenaamde Index of Christian Art. Wat is dit precies voor een collectie?

Het is een fotocollectie, die aan de Princeton University werd samengesteld en nog steeds wordt bijgewerkt. Voor zover ik weet zijn er slechts twee andere steden in de wereld, die over deze volledige collectie beschikken, te weten Rome en Utrecht (vakgroep Kunstgeschiedenis). De Index of Christian Art, de naam zegt het al, bevat fotomateriaal van christelijke kunstobjecten (tot ca. 1400). Ik zat dus met mijn onderzoek, waarvan psalm-initialen een belangrijk deel uitmaakten, bijzonder gunstig. De Index bood ontzettend veel materiaal met betrekking tot dit onderwerp. Ik denk dat onder de huidige omstandigheden, waarin tijd en geld vaak ontbreken om verschillende bibliotheken af te reizen en er manuscripten te gaan bekijken, of foto's daarvan te bestellen, de Index of Christian Art aan onderzoekers voor doctoraalscripties of promoties een unieke mogelijkheid biedt om kwantitatief onderzoek te doen.

Het onderzoek naar De harp in de Middeleeuwen is weliswaar een muziekwetenschappelijk onderzoek, maar er zijn ook andere vakgebieden nauw bij betrokken geweest, zoals theologie, kunstgeschiedenis en literatuur. Een interdisciplinair onderzoek, dus. Kun je zonder meer met behulp van andere disciplines een zo specifiek probleem in je eigen vakgebied benaderen?

Jazeker, ik denk dat het juist aan te raden is om, bijvoorbeeld bij een onderzoek als het mijne, je niet uitsluitend te richten op afbeeldingen, maar daarnaast ook zeer zorgvuldig te kijken naar de context waarin deze zijn geplaatst en naar de betekenis die ze daardoor krijgen toegekend. Daarvoor is het nodig om gebruik te maken van andere disciplines, zoals in mijn geval kunstgeschiedenis, letteren met betrekking tot de literaire aspecten, en theologie voor wat de exegetische benadering betreft. Het belang van dergelijk onderzoek is dat men met behulp van verschillende vakgebieden tot werkelijk

[p. 33]

gefundeerde uitspraken kan komen en dat hypotheses met grote zorgvuldigheid kunnen worden gesteld of weerlegd. Daarentegen brengt interdisciplinair onderzoek ook enkele gevaren met zich mee. Zo moet je de gegevens die je uit andere vakgebieden wenst te gebruiken op de juiste waarde kunnen schatten. Dat ligt niet altijd binnen je bereik. Het is dan ook haast onvermijdelijk om contacten te zoeken met specialisten op de betreffende gebieden. Wat dat betreft heb ik gedurende mijn onderzoek in Utrecht van mensen uit uiteenlopende vakgroepen ruimschoots medewerking gekregen.

Zij die meer informatie wensen over het proefschrift De harp in de Middeleeuwen, kunnen hiervoor contact opnemen met Dhr. Dr. Martin van Schaik, tel. 392328

E-initiaal uit een Frans manuscript, ca. 1250. Parijs, Bibliothèque Ste-Genevieve, Ms. 2690, fol. 99r.