Maatstaf. Jaargang 41

[p. 76]

Martien Kappers
Andermans veren: Edouard de Nève, Jean Rhys en Aan den Loopenden Band

Voor de oorlog, vooral tussen 1925 en 1939, toen ze een opgroeiende dochter hadden, werkten de Caraïbisch-Engelse schrijfster Ella Williams (alias Jean Rhys) en haar Nederlandse echtgenoot Jean Lenglet (alias Edouard de Nève) veel samen. Hun literaire partnerschap was uit nood geboren: ze waren straatarm en het gezin woonde niet bij elkaar. Ze hielpen elkaar vooral om geld voor de opvoeding van hun dochter te verdienen.

Hoever die samenwerking wel kon gaan, blijkt uit een publikatie van De Nève uit 1934: de verzamelbundel Aan den Loopenden Band, waarin twaalf verhalen van hem staan en vijf van Henriëtte van Eyk.¹ Tien van die twaalf verhalen zijn eigenlijk Nederlandse vertalingen of bewerkingen van gepubliceerd of ongepubliceerd werk van Jean Rhys.

Jean Rhys in de jaren twintig

De verhalen van De Nève vallen in verschillende groepen uiteen. Vijf zijn zeer vrije vertalingen van een aantal verhalen uit The Left Bank (1927), de eerste verhalenbundel van Jean Rhys. De Nève bracht kleine veranderingen aan in haar titels (‘Gevangenisbezoek’ in plaats van ‘From a French Prison’, ‘Villa d'Or’ in plaats van ‘At the Villa d'Or’), of verving ze door de naam van de heldin (‘Dolly’, ‘Carlo’).² Ook is er een verhaal dat een categorie op zichzelf vormt. ‘Een Schrijver’ is een knappe collage van nog eens vier verhalen uit The Left Bank: ‘The Grey Day’, ‘Vienne’, ‘A Night’ en ‘Hunger’. De derde categorie bestaat uit de verhalen ‘Nocturne’ en ‘Mado’. ‘Mado’ is de bijnaam van de hoofdpersoon van Quartet, de eerste roman van Jean Rhys (1928). De Nève ontleende zijn verhaal dan ook aan twee hoofdstukken uit dat werk, die hij samenvlocht met fragmenten uit (waarschijnlijk) vroege versies van Quartet, of van het volgende boek van Rhys, After Leaving Mr Mackenzie (1930). Ook gedeelten uit ‘Nocturne’ zijn waarschijnlijk ontleend aan vroege versies van haar eerste romans. De vierde categorie wordt gevormd door de verhalen ‘Houdia’ en ‘Suzanne’. Nog in 1953 heeft Jean Rhys twee verhalen met gelijkluidende titels aangeboden voor een theater-bewerking: daarna zijn ze verloren geraakt.³ Wat er over deze verhalen bekend is gebleven, komt op veel punten overeen met de versies van De Nève in Aan den Loopenden Band. Tenslotte staan er nog twee verhalen in deze bundel die echt van De Nève zelf zijn: ‘Veertig’ en ‘Een Dichter’.

1 De naam ‘Ed. de Neve’ staat zelfs onder elk verhaal apart vermeld, waarschijnlijk om verwarring te voorkomen met de (eveneens individueel gesigneerde) bijdragen van Van Eyk. Hoewel de titel van de bundel de indruk wekt dat de verhalen er moeiteloos ‘uitgerold’ waren, opperde Victor van Vriesland juist dat geen van beide schrijvers genoeg materiaal voor een heel boek had gehad (Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16-6-1934, blz. 2). Hij was niet de enige die zich afvroeg waarom zulk ongelijksoortig werk onder één noemer was gebracht, en sprak het vermoeden uit dat persoonlijke redenen hierbij ook een rol gespeeld hadden. (Henriëtte van Eyk trouwde een paar jaar later met Lenglet, die in 1933 van Rhys was gescheiden.) Maar het is ook mogelijk dat de uitgever met de naam van Van Eyk de verkoop van het werk van De Nève wilde stimuleren (zie Robert-Henk Zuidinga, ‘Jean Rhys, een Literair Raadsel’, De Haagse Post, 19-3-1977, blz. 6).

2 Protagonisten van respectievelijk ‘In the Rue de L'Arrivée’ en ‘The Blue Bird’. ‘La Grosse Fifi’ werd bij De Nève ‘Fifi’.

3 Jean Rhys aan Selma Vaz Dias, 27-3-1953 en 6-4-1953, in Letters, 1931-1966, red. Francis Wyndham & Diana Melly, Londen, André Deutsch, 1984, blz. 104-106. ‘Houdia’ en ‘The Story of Susan and Suzanne’ bevinden zich niet in de nalatenschap van Selma Vaz Dias, nu onderdeel van de ‘Jean Rhys Special Collection’, McFarlin Library, University of Tulsa.

[p. 77]

Rhys had de meeste teksten die De Nève van haar ‘leende’ een jaar of acht vóór Aan den Loopenden Band opgeschreven, wat wil zeggen, dat de meeste ontstaan waren in de periode dat hun huwelijk op de klippen liep (1924-1926). De crisis was in Parijs begonnen met de arrestatie van Lenglet, eind 1924. Hij zat in 1925 wegens verduistering zes maanden in de gevangenis. Rhys bleef zonder een cent achter en trok in bij de Engelse schrijver Ford Madox Ford en zijn partner Stella Bowen. Ford hielp haar met haar eerste verhalenbundel, maar er ontstond ook een verhouding, die in 1926 tot een breuk met Lenglet leidde. De meeste verhalen uit The Left Bank die Lenglet voor Aan den Loopenden Band gebruikte, hebben (evenals Quartet en After leaving Mr Mackenzie) deze huwelijkscrisis en de moeilijke jaren daarna tot onderwerp. Met Quartet had Jean Rhys het standpunt van de overspelige echtgenote verwoord; De Nève antwoordde met een tegenhanger vanuit het gezichtspunt van de bedrogen echtgenoot. Zijn roman In de Strik (1932) was oorspronkelijk in het Frans geschreven, maar deze versie (Sous les Verrous) kwam pas een jaar na de Nederlandse uit. Geen van beide publikaties zou waarschijnlijk ooit zijn verwezenlijkt als Rhys niet eerst met succes een (geautoriseerde) Engelse vertaling had weten uit te brengen (Barred, 1932). Barred was een verkorte en stevig geredigeerde variant van Sous les Verrous, dat dankzij die ingrepen veel aan kracht won. Maar Rhys ging verder dan vertalen en redigeren. Zij bracht ook veranderingen aan in het verhaal, met name in de houding van De Nève's protagonist, die in de Engelse versie nauwer aansluit bij die van haar eigen autobiografische heldin uit Quartet. Kort daarop bracht De Nève een tweede roman uit: Kerels (1933), waarin hij opnieuw terugkwam op zijn ongelukkige huwelijk met Rhys. Een jaar later verscheen Aan den Loo-penden Band. Net als Barred was dat werk méér dan een (ditmaal ongeautoriseerde) vertaling of bewerking. Het lijkt er zelfs op dat De Nève Rhys hier en daar (met name in ‘Mado’ en ‘Nocturne’) haar manipulaties met Sous les Verrous betaald heeft willen zetten.

Maar in tegenstelling tot Barred waren de tien verhalen in Aan den Loopenden Band niet beter dan het origineel.⁴ Ze verliepen niet altijd meer logisch, ze waren veelal omslachtiger geformuleerd, en ze zaten vol met vertaalfouten, vergissingen en soms regelrechte blunders. De Nève bleek onvoldoende kennis te hebben van het Engels, het Frans en zelfs het Nederlands.⁵ Daarbij had hij weinig oog voor bepaalde nuances in het verfijnde taalgebruik van Rhys. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat er aanmerkingen kwamen op de stijl van zijn verhalen in Aan den Loopenden Band.⁶ Uiteraard realiseerde niemand zich dat het hier ging om een poging om met andermans veren te pronken.

Bijna elke willekeurig gekozen alinea uit de verhalen die De Nève aan Quartet en

Omslag van Eppo Doeve voor ‘Aan den Loopenden Band’, 1934 (foto Gemeente-Archief Tilburg).

4 Toen De Nève In de Strik schreef, gebruikte hij daarvoor niet zijn eigen Sous les Verrous, maar de Engelse bewerking van Jean Rhys. Hij besefte waarschijnlijk dat het boek daarmee beter zou verkopen. Privé liet hij echter tot twee maal toe blijken dat hij daar niet gelukkig mee was. ‘De Fransche versie beschouw ik als verreweg de beste,’ schreef hij aan Victor van Vriesland (27-1-1933); ‘Jij prefereert “Barred”, en noemt het de meest zakelijke versie. Ik prefereer “Sous les Verrous”, wijl ik de Fransche versie meer direct, meer pakkend vind’ (25-11-1933). (Geciteerd met toestemming van de hoofdconservator van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag. Zie verder ‘De Goede Peettante, het Mistroostige Kind: Jean Rhys en het werk van Jean Lenglet’, Maatstaf, 1985, 4, blz. 16-24.)

5 Voor voorbeelden uit het Engels en in het Nederlands, zie onder. De Nève's vertaling van ‘haricots verts’ als ‘snijboonen’ en van ‘green peppers’ als ‘aubergines’ was waarschijnlijk ook méér dan slordigheid (‘At the Villa d'Or, blz. 148, ‘Villa d'Or’, blz. 156-7). Zie André Gide aan Jef Last (17-1-1939) over De Nève's Franse vertaling van diens Brieven uit Spanje (1936): ‘La traduction de ce brave M. Ed. de Nève était exécrable’ (André Gide, Jef Last, Correspondance, 1934-1950, red. C.J. Greshoff, Presses Universitaires de Lyon, 1985. Met dank aan Emile van der Wilk).

6 ‘Een kleurloozen stijl. De taal is van twijfelachtig gehalte’ (anoniem? Algemeen Handelsblad, 25-8-1934, blz. 12). ‘Niet steeds [...] volkomen vrij gebleven van conventionaliteit’; ‘zoo af en toe [is genoegen genomen] met een wat te gebruikelijke terminologie’ (Van Vriesland in de Nieuwe Rotterdamsche Courant op.cit., blz. 2). ‘Een beetje knoei end, vlug en vlot werkend’ zoals ‘sommige straatteekenaars’, bij wie ‘de maag [...] een beetje [mort] tegen de kunst’; ‘half af’ (Anthonie Donker in Critisch Bulletin, xiv, 1934, blz. 774-75). Voor positievere geluiden, zie Emile Van der Wilks recente biografie Ed. de Nève, Schrijver, journalist, Verzetsman, 1889-1961, Tilburg, Uitgeverij de Schaduw, blz. 98-99 en 278.

[p. 78]

The Left Bank ontleende, illustreert de gebrekkige kwaliteit van zijn vertalingen of bewerkingen. Het lijkt er soms op alsof hij maar één doel voor ogen had: zo snel en zo gemakkelijk mogelijk oplossingen te vinden voor allerlei typische vertalersproblemen. Een globale benaderingswijze dus: door middel van de para- frase, de vrije weergave, en met toevoegingen of weglatingen naar gelang het hem uitkwam. Was het haastwerk, broodschrijverij?⁷ Heeft Lenglet zijn eigen capaciteiten overschat of vond hij het allemaal niet zo belangrijk? Het gebruik van een woordenboek had bepaalde flaters kunnen voorkomen, zoals bijvoorbeeld de vertaling ‘het was zijn laatste stroohalm’ voor ‘it was the last straw’ (es 6, tgd 143).⁸ Maar niet de vele slordigheden, zoals het vertalen van ‘very few men’ met ‘niet veel vrouwen’ (fp 44, gb 124), of ‘she [...] had all her life roused a strong curiosity in men’ met ‘zij [...] had haar heele leven belangstelling getoond voor den man in het algemeen’ (ra 115, d 15). Arme lezer! die het bovendien ook moest doen zonder de precisie, de economie, de suggestiviteit van Rhys' proza: naast nog veel meer, gingen die eigenschappen in De Nève's vertalingen verloren. Hij zag van alles over het hoofd, begreep dingen niet en verminkte of schrapte naar hartelust. Zo neutraliseerde hij in ‘The Blue Bird’ de ironische ondertoon in een racistische reactie van ‘tout Montparnasse’: ‘A nigger - what a pity. Why a pity?’ wordt bij hem: ‘'n Negerinnetje’ (132, c 20). De oxymoron ‘devouring hope’, die in Quartet zo treffend de paradoxale gemoedstoestand van de heldin weergeeft, ontkracht hij tot het conventionele ‘knagende wanhoop’ (96, m 60). En als in ‘La Grosse Fifi’ een Amerikaans zakenman de naam van de eenzelvige heldin niet kan of wil onthouden, (‘Miss ... er’) ziet De Nève de betekenis daarvan over het hoofd en vertaalt hij achteloos: ‘Mevrouw ...’ (172, f 34).⁹

Treuriger nog is het gesteld met het Nederlands dat De Nève soms uit zijn pen durfde te laten vloeien. Zoals ‘inplaats van zijn weten te gevoelen als iets hatelijks’ (d 18, ra 120), of het onbedoeld-burleske ‘enorme heupen en platvoeten welke hun smalle, ascetische gezichten volkomen negeerden’ (ibid., 14, 114).¹⁰ Lelijke anglicismen dragen het hunne bij: ‘ik ben ziek van rijst’ (vo 149, avo 157), ‘Zou U graag met mij meegaan?’ (ibid., 154, 163, ‘[Je naam] staat je’ (f 31, lgf 169), en ‘Zij ging recht naar haar slaapkamer’ en ‘uit door de achterdeur’ (ibid. 35, 172-173).¹¹

De neiging die De Nève had om teveel uit te willen leggen maakte het er niet beter op. Sommige zinnen werden bij hem dubbel zo lang. Waar Rhys schrijft: ‘he could not bathe, for he was poor and lived in Paris’ (tgd 143), vertaalt De Nève: ‘hij kon geen bad nemen, want hij was arm en in de wijk waar hij woonde waren geen badkamers en was baden zèlf een luxe’ (es 6). Soms zelfs driedubbel: ‘hanging on to her skirt’ wordt dan: ‘dat zich met beide handen aan haar schort vasthield om dicht bij haar te blijven’

De Nève met dochtertje Maryvonne, 1929 (foto Gemeente-Archief Tilburg)

7 Gegeven de financiële problemen van het echtpaar Lenglet was dat niet onwaarschijnlijk (zie echter ook de discussie waaraan voetnoot 14 refereert). De verhalen kwamen eerst ‘als feuilleton’ uit in de nrc, en brachten daarmee dubbel geld in 't laatje. nrc, en brachten daarmee dubbel geld in 't laatje. Zie Victor van Vriesland en Anthonie Donker, op.cit..

8 De volgende afkortingen worden hierna gebruikt (gerangschikt in de volgorde waarin ze in de tekst voorkomen). es - ‘Een Schrijver’, tgd - ‘The Grey Day’, fp - ‘From a French Prison’, gb - ‘Gevangenisbezoek’, d - ‘Dolly’, ra - ‘In the Rue de L'Arrivée’, c - ‘Carlo’, m - ‘Mado’, f - ‘Fifi’, vo - ‘Villa d'Or’, avo - ‘At the Villa d'Or’, lgf - ‘La Grosse Fifi’, q - ‘Quartet’, bb - ‘The Blue Bird’, an - ‘A Night’, h - ‘Hunger’, almm, After Leaving Mr Mackenzie, gmm, Good Morning, Midnight. Bladzijnummers volgen tussen haakjes. Gebruikte edities: Aan den Loopenden Band, Amsterdam, Querido, 1934, The Left Bank, Reprinted Ed., Ayer publ., New Hampshire, 1984, en Quartet, After Leaving Mr Mackenzie and Good Morning, Midnight, in recente Penguin-uitgaven. Vertalingen in en uit het Frans, Engels en Nederlands: Martien Kappers.

9 Hij doet ook het effect teniet van de tot driemaal toe herhaalde aanduiding van de eenzame heldin uit dat verhaal als ‘funny one’ (cf. lgf 165, 172, f28, 35).

10 Respectievelijk: ‘instead of resenting his knowledge’, en ‘enormous thighs, well-developed calves and huge feet [...], the faces thin and ascetic’. Vergelijk ook: ‘Zij betrapte zich erop dat zij in dit verband een advertentie aan het opstellen was’ (‘She found herself thinking of a snappy advertisement’; f 33, lgf 171); ‘Totaal nutteloos was het zulks voor haarzelve te verbergen’ (‘useless to disguise it’, d 16, ira 116); en ‘De discussie had geloopen over het al dan niet aanwezig zijn van redenen om het verbreken van zekere wetten te verontschuldigen’ (‘the argument had been about whether anything excused the breaking of Certain Rules’, f 34, lgf 171).

11 Respectievelijk: ‘I'm just dead sick of rice’, ‘Would you like to come [...] with me?’, ‘[Your name] suits you’, en ‘She went straight up into her bedroom’ en ‘out through the back door’.

[p. 79]

(fp 124, gb 43).¹² Waar hij één verhaal probeerde te maken uit allerlei verschillende tekstfragmenten van Rhys móest hij soms ook wel meer uitleggen. Dat bracht natuurlijk weer andere wijzigingen met zich mee, zoals het op één lijn brengen van uiteenlopende vertelperspectieven en -kaders, en het schrappen van passages die niet meer pasten in de nieuwe context.¹³

Vooral die laatste wijzigingen zijn erg tijdrovend: en een van de raadsels rondom Aan den Loopenden Band is, waarom Lenglet op deze manier te werk ging. Het lijkt in tegenspraak met de frequente slordigheid van zijn vertalingen, dat hij kennelijk het maken van deze minutieuze bewerkingen verkoos boven het simpele vertalen van nóg een paar verhalen uit The Left Bank (er waren er zeker een stuk of acht net zo geschikt).¹⁴ Die vraag geldt onverminderd voor de passages die hij aan ‘Nocturne’ (76-77, 78-79) en ‘Een Schrijver’ toevoegde. En vooral ook voor de lappen tekst in ‘Mado’ (blz. 63-70!), die doen denken aan vroege versies van Quartet of After leaving Mr Mackenzie. Waarom gebruikte De Nève hiervoor niet de uiteindelijke, gepubliceerde edities, net zoals voor de rest van ‘Mado’, dat een vertaling is van de hoofdstukken 16 en 19 uit Quartet?

Niet minder tijdrovend moeten de gedetailleerde aanpassingen zijn geweest die De Nève ter wille van een Hollands lezerspubliek in de mondaine Left Bank-verhalen aanbracht. Zo maakte hij van een enigszins louche café, gesitueerd in het Quartier Latin van de jaren twintig, een troosteloos provinciaals volkskoffiehuis uit de crisisjaren in Nederland (tgd 141-42, es 5-6). Als tegemoetkoming aan de zedelijke scrupules van zijn lezers, temperde of schrapte hij een aantal erotische passages. Dat was waarschijnlijk verstandig, want zelfs de gekuiste versie was voor sommigen nog te schokkend.¹⁵ Zo is Dolly niet meer ‘sensual’ (d 15, ra 115), wordt ‘a dreadful-looking old tart’, ‘'n verloopen wezen’ (lgf 186, f 47) en raakt de betekenis van ‘for the express purpose of being made love to’ verbloemd: ‘alleen maar opdat hij van tijd tot tijd bij haar zou kunnen komen’ (q 92, M 54). De vele minnaars van Carlo worden teruggebracht tot één: haar grote liefde, de nietsnut Paul (bb 134, 140; c 22, 27). Zelfs de beschrijving van een minnekozende Leda-en-de-Zwaan op een schilderij, was kennelijk te gewaagd. De Nève maakte ervan: ‘de Leda en de Zwaan die haar tot fantaseeren aanzetten’ (ra 115, d 14).

Dat drastische uitdunnen van het minnaarsbestand in ‘Carlo’ kan echter ook voortkomen uit andere, meer autobiografische, beweegredenen: die van Ed. de Nève-alias-Jean Lenglet, de (ex) echtgenoot van Ella Williams. In haar biografie over Jean Rhys oppert Carole Angier dat Carlo en Paul deels fictieve (zelf) portretten zijn. Dat zou erop kunnen wijzen dat Lenglet de relatie tussen deze figuren in het verhaal om persoonlijke redenen wat respectabeler wenste te maken.¹⁶ Die veronderstelling wordt geschraagd door zijn

De Nève in de jaren dertig (foto Gemeente-Archief Tilburg)

12 Het eerste voorbeeld duidt misschien op een poging om het verhaal aan een Nederlandse leefwereld aan te passen. Een enkele keer leidden de ingrepen van De Nève tot verbeteringen. Rhys was met haar eerste verhalenbundel nog aan het experimenteren, en soms zijn de verhalen wel erg impressionistisch, op het cryptische af. Zo schrapte hij terecht het duistere ‘I love her most before she has become too vicious’ (h 102, es 12). En hij schatte de verwarring van de lezer juist in, door aan een zogenaamd wijsgerige opmerking van een van de personages toe te voegen: ‘Wat zij met deze diepzinnigheid bedoelde weet ik heden nog niet’ (vo 155, avo 164).

13 Zo speelt ‘Een Schrijver’ zich in de herfst af en niet in de lente, zoals bij ‘The Grey Day’. Dat seizoen vond De Nève blijkbaar beter passen bij de sombere sfeer van het verhaal en bij de crisisjaren waarin hij het situeert (5, 141). Het vertelperspectief van ‘Hunger’, ‘Vienne’ en ‘A Night’ (eerste-persoon-enkelvoud) laat hij samenvallen met het relaas inde-derde-persoon van ‘The Grey Day’. Daarmee verandert ‘Een Schrijver’ de rechtstreeks weergegeven wanhoop waaraan de vertelster bij Rhys bijna ten onder gaat, in het verzet van De Nève's held daartegen - overgebracht in de indirecte rede. Uiteraard gaf dat aanleiding tot allerlei andere aanpassingen, met name van die passages die niet bij een dynamisch manspersoon pasten. De vertelster van ‘Vienne’ klaagt dat er niets over is van vroeger: ‘Not a friend, not a pretty frock’ (193). Maar De Nève's protagonist heeft het over: ‘geen geld, geen auto, geen vriend’ (es 7). Als de heldin van ‘Hunger’ zich voorhoudt dat ‘You cannot get any money for women's clothes in Paris’ (100), is van deze passage in ‘Een Schrijver’ (10) niets terug te vinden. Ook het bij Rhys zo kenmerkende afvallen van de eigen sekse: ‘Women are always ridiculous when they struggle’, veralgemeniseert De Nève met: ‘Zóó vechten is grotesk’ (ibid., 101, 11). En de breed-uitgesponnen zelfmoordgedachten uit ‘A Night’ verandert hij in een manmoedige afwijzing: ‘Hup! Weg die revolver!’ (110-11, es 9).

14 Namelijk: ‘Illusion’, ‘Mannequin’, ‘Discourse of a Lady Standing a Dinner to a Down-and-Out Friend’, ‘Tea with an Artist’, ‘In the Luxemburg Gardens’, ‘Tout Montparnasse and a Lady’, ‘In a Café’, ‘A Spiritualist’ en ‘Trio’. De Westindische verhalen ‘Mixing Cocktails’ en ‘Again the Antilles’ (wellicht ook ‘Trio’) vallen buiten het geografische kader van beide bundels. ‘Learning to Be a Mother’ valt er qua onderwerp buiten. Vreemd genoeg gebruikte De Nève uit The Left Bank evenmin het verhaal ‘The Sidi’, dat Rhys notabene van hemzelf had, en dat als een episode in Barred/In de Strik/Sous les Verrous terugkeert (zie Jean Rhys, Letters, 1931-1966, blz. 283).

15 ‘De inhoud is leeg, Montparnasse-achtig leeg. Fifi met haar gigolo, 't verhaal van Mado die publieke vrouw wordt - dit werk kunnen we begrijpelijk voor de jeugd alleen afkeuren, terwijl het voor ouderen zonder beteekenis is’ (B. van Noort in de Lectuur-gids, 15-11-1934). Ook de anonieme bespreker in Boekenschouw 38, 1934/35, achtte de verhalen van De Nève niet geschikt voor jeugdige lezers.

16 Jean Rhys, Life and Work, London, André Deutsch, 1990, blz. 144, 171. Daar staat tegenover dat Paul bij De Nève juist iets schurkachtiger is dan bij Rhys: hij maakt Carlo al haar geld afhandig (bb 139, c 26). In ieder geval maakte De Nève ook in ‘Villa d'Or’ de heldin wat degelijker dan in het origineel. Hij schrapte een toespeling op haar verleden (‘many desecrating touches’, 160, vo 152), evenals enkele passages waarin zij zich niet duidelijk verzet tegen de avances van haar nieuwe broodheer (avo 162-163, vo 154).

[p. 80]

duidelijk autobiografische exercities met enkele andere verhalen in Aan den Loopenden Band. Met ‘Nocturne’ bijvoorbeeld, dat in feite een geïdealiseerde variant is van het weerzien van Marya en Stephan in Quartet. De apathische en hulpeloze heldin van Rhys is bij De Nève een flinke jonge vrouw geworden. Zij heeft zich niet alleen staande weten te houden tijdens de gevangenschap van haar man, maar heeft daar ook een aardig sommetje aan overgehouden.¹⁷ Een vergelijkbaar geval van fictionele ‘wish-fulfilment’ is De Nève's herschrijving van Marya's breuk met haar minnaar. De rollen, bekend uit Quartet, zijn in ‘Mado’ omgedraaid: hier breekt het meisje met haar minnaar en smeekt haar minnaar haar nederig om niet weg te gaan (m 63-65, q 114-116).

Met ‘Gevangenisbezoek’ stapte Lenglet tenslotte ‘in eigen persoon’ een verhaal van Jean Rhys binnen. ‘From a French Prison’ geeft de observaties weer van een buitenstaander - waarschijnlijk een van de bezoekers aan de gevangenis. Het verhaal is opgehangen aan een haast rituele krachtmeting tussen al dan niet geïntimideerde bezoekers, bewakers die hen graag afbekken, en volledig gekoeioneerde gedetineerden. Het perspectief van waaruit de gebeurtenissen gezien en verteld worden, reikt niet verder dan de bezoekerskant van de tralies, en beperkt zich tot een bezoekuur. De Nève breekt deze vertelstructuur af, verslapt de spanningsboog van het verhaal en tast de dimensies van tijd en van plaats aan, door een ‘alwetende verteller’ in te voeren. Net als bij Rhys, gaat deze met het bezoek de gevangenis in, en later weer naar buiten. Maar ook keert hij samen met de gevangenen naar hun cel terug, en deelt hij hun gedachten; nu en in de toekomst. De twintig-regelige alinea die De Nève aan het verhaal toevoegde, doet sterk denken aan een passage uit Barred/Sous les Verrous/In de Strik.¹⁸ Er zit een zweem van pathos, van zelfbeklag in, die Rhys vreemd is, maar voor het werk van De Nève juist kenmerkend.

Ook op andere manieren eigende Lenglet, als de vertaler De Nève, zich het werk van Rhys toe. Hij verwijderde of veranderde zinsneden die herkenbaar háár obsessies, háár aversies, háár fobieën weergeven. Die deelde hij niet, dus moesten ze er maar uit, zo moet de redenering ongeveer geluid hebben. Een voor Rhys typerend angstvisioen van het sadisme der mensheid (‘their eyes are mean and cruel, especially when they laugh’ (an 109), keert bij De Nève niet terug (es 8), evenmin als de verbitterde conclusie in ‘Hunger’, dat het vooral vrouwen zijn die ‘not only walk [on the fingers of those clinging on for dear life]: they stamp (101, es 11).¹⁹ Tegelijkertijd maakte hij haar verhalen tot spreekbuis voor zijn eigen complexen en frustraties: vooral zijn afkeer van het pseudo-artistieke snobisme van zoveel ‘Left-Bankers’, en van de huichelarij van de gevestigde burgerij. Zo wordt een speels-ironisch plaagstootje van Rhys naar de verwijfde flâneurs in de Dome (bb 131) bij De Nève een met minachting uitgedeelde schop: ‘Zoogenaamde “artisten”!’ (c 20). Ook verstoorde hij het ironisch-geamuseerde einde van ‘At the Villa d'Or’ met een misplaatste aanval op het wonderlijke nieuwe emplooi van de heldin: ‘het neerpennen van een hoop onzin [voor] would-be artistieke [...] snobs’ (164, vo 156).²⁰

Er staan in Aan den Loopenden Band twee verhalen, ‘Houdia’ en ‘Suzanne’, die vertalingen of bewerkingen zijn van werk van Rhys dat verloren is gegaan. Ze beschrijft die verhalen in twee brieven aan de (uit Nederland afkomstige) actrice Selma Vaz Dias. Daaruit blijkt duidelijk dat De Nève inderdaad háár ‘Houdia’ en háár ‘Story of Susan and Suzanne’ voor zijn bundel gebruikt heeft. Behalve die brieven, is van ‘Houdia’ alleen nog de variant van De Nève over; van ‘The Story of Susan and Suzanne’ bestaat nog één fragment van drie bladzijden, plus enkele alineas die Rhys later voor haar vierde roman Good Morning, Midnight (1939) heeft gebruikt.²¹ Dat is voldoende om aan te tonen dat beide verhalen door De Nève op dezelfde manier

17 Daarmee is het verhaal natuurlijk ook een geïdealiseerde versie van het weerzien van Stania en Jan van Leeuwen in In de Strik/Barred/Sous les Verrous.

18 ‘Na een kwartier werden de deuren weer opengegooid. De gevangenen slenterden mismoedig terug naar hun kooien. Zij wisten niet wat zij gezegd hadden, zij herinnerden zich plots niet meer het nieuws dat hun van buiten gebracht was. In stilte rekenden zij uit hoe dikwijls nog, vóór zij weer vrij zouden zijn, zij gejaagd zouden wachten op een bezoek dat door zijn kortstondigheid slechts het leven in de gevangenis droever maakte. Er lag een vreemde zwaarmoedigheid en onvoldaanheid over allen. Zoodra zij waren teruggekeerd in hun cel, kwam hun het heele gesprek weer in den geest. Dat bracht dan troost of hoop, of bitterheid en wrok. Maar het deed hen even aan iets anders denken dan aan de kilheid der vier muren, die hen omsloten en aan de ruwheid, waarmede zij door de bewakers en de werkmeesters werden bejegend. 's Nachts droomden zij ervan. En lang leefde de benauwenis hunner onmacht in hen na’ (blz. 126-127).

19 Ook haalde hij uit de eerste bladzijden van ‘Vienne’ een karakteristieke bespiegeling over de verlossing (van het lelijke aangezicht der mensheid) die de pure schoonheid kan brengen, zoals bij het optreden van een schone danseres. (194, es 7-8).

20 Een paar modieuze meisjes in een artiestencafé, ‘shingled and long-legged’ sabelt hij neer met: ‘artistieke vrouwen met page-kopjes en overdreven geschminkte lippen en wangen’ (ra 113, d 13). En een gedachtenspinsel over het prozaïsche leven van alledag (‘all the lumps of beef waiting to be eaten [...] all the children waiting to have their noses blown’ (tgd 142) wordt bij hem het neerbuigende: ‘kleinzieligheden [...], opgeschroefde deftigheid’, ‘uitdagende zelfgenoegzaamheid’ (es 6).

21 Jean Rhys aan Selma Vaz Dias, 27-3-1953 en 6-4-1953, in Letters, 1931-1966, op.cit., blz. 104-106. ‘The Story of Susan and Suzanne’, ongeïdentificeerd fragment, bl.add. Autograph ms.57859, versos 2,3 + 4 (nummering British Library; vgl. ‘Suzanne’, blz. 119-121). Good Morning, Midnight, blz. 16; vgl. ‘Suzanne’, blz. 101-102.

[p. 81]

bewerkt zijn als het materiaal uit The Left Bank. Het begin van ‘Houdia’ is bij hem bijvoorbeeld anders dan de beschrijving die Rhys ervan geeft; in ‘Suzanne’ heeft hij zelfs uit de drie bladzijden die ons nog resten, de spanning weten weg te halen. ‘Suzanne’ gaat over een jonge moeder die probeert om haar werkgevers te bestelen, opdat zij haar dochtertje uit een liefdadigheidsinstelling weg kan halen. ‘Houdia’ is het verhaal van een jonge vrouw die zich op haar ex-minnaar probeert te wreken. Dat laatste verhaal stapte Lenglet binnen zoals hij ‘Gevangenisbezoek’ was binnengestapt; ditmaal onder toeëigening van de visie van de verteller. Net als bij Rhys is deze verteller een vriend van Steiner en zijn vrouw, het stel waarmee Houdia in een moeizame verhouding verwikkeld raakt. Maar in de versie van De Nève stelt diezelfde verteller zich verbazingwekkend ‘on-vriendelijk’ op tegenover het echtpaar Steiner. Hij denkt over zijn vrienden in vijandige, zelfs minachtende termen en voegt ze in gedachten allerlei schimpscheuten toe. In feite is hij net zo onbarmhartig-kritisch ten aanzien van hen, als Jan van Leeuwen in In de Strik over het echtpaar Hübner denkt.²²

Tenslotte staan er in Aan den Loopenden Band nog twee verhalen die echt van De Nève zijn. Ze zijn voor de literaire geschiedschrijver niet zonder belang. Het ene verhaal, ‘Veertig’, gaat over een steenrijk stel dat op zijn dertigste uit verveling trouwt, met het voornemen om er op zijn veertigste - om dezelfde reden - een eind aan te maken. Het vertelcommentaar bevat een amusante verdediging van het ‘schone ambacht’ van de speculanten de oplichter. Het andere, ‘Een Dichter’, geeft ons het levensverhaal van een dichter-zwerver, die zijn verbitterde relaas over een huwelijk-uitliefde dat de dichterlijke vonk in hem heeft gedoofd, gebruikt als dekmantel voor de verkoop van niet-bestaande poëzie. Tijdens de eerste jaren van haar huwelijk met Jean Lenglet vertaalde Ella Williams dit verhaal in het Engels: ze wilde het slijten aan een Amerikaans blad in Parijs. Het Engelse manuscript van deze vertaling bevindt zich nog in haar literaire nalatenschap.²³ Een vergelijking tussen de Engelse tekst en de Nederlandse leidt tot de conclusie dat De Nève de Nederlandse versie gebaseerd heeft op zijn eigen Franse manuscript (‘Le Poète’?) en dat Rhys het Franse origineel gedeeltelijk herschreven en flink ingekort heeft: ze haalde er ongeveer een kwart uit, net zoveel als uit Sous les Verrous. Verder is het opmerkelijk, dat ‘Een Dichter’ het enige verhaal is in Aan den Loo-penden Band waarin niet alleen anglicismen, maar ook gallicismen voorkomen.²⁴

Alleen de beide laatste verhalen dragen dus met recht De Nève's signatuur. Met het uitbrengen van de tien andere schond hij feitelijk andermans auteursrechten, beging hij plagiaat en bracht hij niet-geautoriseerde vertalingen of bewerkingen uit. Maar zoals uit het voorafgaande mag blijken, is dat waarschijnlijk toch een te simplistische voorstelling van zaken. Ook Rhys hield in de jaren twintig de Engelse vertalingen van minstens drie verhalen van De Nève in portefeuille. Tenminste één daarvan, het verhaal ‘Vengeance’, heeft ze geprobeerd onder haar eigen naam te verkopen. Twee andere, ‘The Sidi’ en ‘The Chevalier of the Place Blanche’, zijn gepubliceerd in The Left Bank, haar eerste verhalenbundel, en in Sleep It Off Lady (1976), haar laatste. Maar in 1927 noemde zij Lenglet niet als bron! In datzelfde jaar (of misschien eind 1926) gaf Rhys kennelijk drie van haar verhalen aan een Parijse kennis, die hen al eerder met hun dochter had geholpen. Deze probeerde ze onder haar naam aan de man te brengen.²⁵ Er is bovendien erg veel bewijsmateriaal van de intensieve literaire samenwerking tussen Rhys en Lenglet die met hun huwelijk was begonnen, maar die daarna zeker niet ophield. Zelfs nadat ze uit elkaar waren, ook na de officiële scheiding, bleven ze commentaar leveren op elkaars werk, hielpen ze elkaar met redactioneel- of vertaalwerk, zochten ze uitgevers voor elkaar, of publiciteit. Een - wellicht stilzwijgende - overeen komst tussen hen beiden dat

22 Letters, 1931-1966, op.cit., blz. 105; ‘Houdia’, blz. 8. ‘Suzanne’, blz. 119; ‘The Story of Susan and Suzanne’, blz. 4. Jean Rhys schreef op 6-4-1953 aan Selma Vaz Dias: ‘The story is of course supposed to be told by a man a friend of Steiner and his wife’ (sic.). (Passage weggelaten uit Letters, blz. 106: citaat uit oorspronkelijke, volledige brief met toestemming van het Hoofd van de Jean Rhys Special Collection, Mc Farlin Library, University of Tulsa, en van de literaire exécuteur testamentair van Jean Rhys.)

23 ‘“The Poet” by E. de Nève, translated by Jean Rhys’, typoscript, 5 blz. Zie Carole Angier, Jean Rhys, op.cit., blz. 289. Het hypothetische ‘Le Poète’ is spoorloos (informatie Mw. J.E. Lenglet-Kossakowska, april 1993). Rhys vertaalde De Nève's werk altijd uit het Frans; ze beheerste de Nederlandse taal nauwelijks.

24 Vgl. ‘Een Dichter’, blz. 160 en 162-163 en ‘The Poet’, blz. 3 en 5. De Nève's ‘zoet waanzinnig’ [‘délicieusement dingue’?] is bij Rhys, ‘mad’. ‘Ik gleed de nieuwe aanwinst [...] in m'n binnenzak’ [j'ai glissé [...] la nouvelle acquisition dans ma poche intérieure’?] is in ‘A Poet’, ‘I [...] put it into my pocket’. De zinsnede ‘ik [begon] het te doorbladeren’ [‘j'ai commencé à la feuilleter’?] laat Rhys weg (met dank aan J. en H. Zakarian).

25 Zie Carole Angier, Jean Rhys, Life and Work, blz. 289. De brief van Valentine Williams aan Germaine Richelot dd 19-1-1927, waarin aan deze drie verhalen wordt gerefereerd, bevindt zich in de literaire nalatenschap van Jean Rhys in Londen. Dat Rhys van Richelots pogingen op de hoogte was, en ermee instemde, lijkt dus zeer waarschijnlijk.

[p. 82]

ze ook elkaars werk mochten gebruiken, zou maar een klein stapje verder zijn geweest.²⁶ Hun dochter formuleerde dat een halve eeuw later als volgt: ‘De litteraire samenwerking was na de Ford episode zeer groot. [...] Hun beider financiële situatie was treurig. Vertalingen en herschrijvingen zijn in elk geval met haar goedvinden gebeurd. Jean Rhys was zeer genereus en heeft meermalen korte stukjes geschreven die Ed. de Nève dan onder zijn naam publiceerde. Daartegenover stond dat Ed. de Nève weer thema's leverde...’²⁷

Uit de brieven van Jean Rhys is gebleken dat zij op haar vele omzwervingen allerlei documenten, ook manuscripten, kwijtgeraakt is. En dat ze in zakelijk opzicht wel zéér chaotisch was. Eind 1926 of begin 1927, op het dieptepunt van hun huwelijk, lieten Ella Williams en Jean Lenglet een pak papier - documenten en literair werk - achter bij die zelfde Parijse kennis.²⁸ Toen Rhys voorjaar 1928 na

Brief van Ed. de Nève met curriculum vitae aan W. Moll, 1 augustus 1946 (Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag)

een kort verblijf bij Lenglet in Den Haag naar Engeland vertrok, waren deze paperassen mogelijk nog niet uitgezocht. Misschien dacht ze er ook liever maar niet te diep over na, wat de consequenties konden zijn als ze ongepubliceerd materiaal bij haar man achterliet. Na 1928 kwam Rhys nog maar weinig in Nederland; ze kende geen Nederlands, en waarschijnlijk heeft ze over de publikatie van Aan den Loopenden Band nooit iets vernomen. In ieder geval zei ze van niet, toen ze er meer dan veertig jaar later mee werd geconfronteerd.²⁹ Ze schijnt er evenmin ooit achter te zijn gekomen, dat De Nève in 1937 opnieuw hele stukken uit Quartet leende. Dat was voor zijn vierde roman, Schuwe Vogels, die nogmaals op hun huwelijkscrisis terugkomt, zoals Rhys dat twee jaar later deed in Good Morning, Midnight. Of dat hij het jaar daarop, in 1938, aanspraak begon te maken op het co-auteurschap van The Left Bank, Quartet en After Leaving Mr Mackenzie, en later beweerde dat hij ze geschreven had ‘in collaboratie met Ella Rees Williams, onder het pseudoniem Jean Rhys’. Die beweringen kwamen in de Nederlandse kranten terecht en vandaar in de naslagwerken; waarna ze praktisch onuitroeibaar bleken.³⁰

26 Zie Emile van der Wilk, Ed. de Nève, blz 99-105, en Carole Angier, Jean Rhys, Life and Work, blz 286-289.

27 Ongepubliceerd interview met Mw Maryvonne Moerman-Lenglet, november 1981.

28 Germaine Richelot aan Mme John Lenglet, 18-11-1929: ‘I remember that, one day, I brought you all the copies of parts of Perversity's translation, also of little stories written by you and also by your husband and I remember that I gave you back a large parcel [...] containing some papers of yours which you had “confieéd” me’ (sic.). Met dank aan de literaire exécuteur testamentair van Jean Rhys. Rhys vertaalde begin 1927 Perversité van Francis Carco, en zij verhuisde in oktober van dat jaar naar Nederland (zie Carole Angier, Jean Rhys, blz. 164 and Emile van der Wilk, Ed. de Nève, blz. 67).

29 ‘Mr De Nève printed my stories under his own name without my knowledge.’ Geciteerd in Robert-Henk Zuidinga, ‘Jean Rhys, Een Literair Raadsel’, blz. 8.

30 Het citaat is afkomstig uit een brief van Ed. de Nève aan Dr. W. Moll, directeur van het Gemeentearchief in Den Haag, op 1 augustus 1946 (met dank aan de hoofdconservator van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag). Victor van Vriesland schreef al in 1932 in een recensie van After Leaving Mr Mackenzie dat ‘de roman uit beider samenwerking ontstaan is’ (nrc, 24-9-1932). De laatste keer dat iets dergelijks werd beweerd was in Vrij Nederland van 1 september 1979, in een interview van Max Pam met Henriëtte van Eyk (blz. 9). Zie Van der Wilk, Ed. de Nève, blz. 102-104 voor meer voorbeelden, o.a. uit een Nederlands naslagwerk uit 1938; en voor een weerlegging van De Nève's claims. Uit een privémap met recensies van Lenglet blijkt dat hij in 1946 (de vertalingen van) nóg twee titels van Jean Rhys aan zichzelf toeschreef, namelijk ‘Quartette, 1937’ (sic.) en ‘L'Obscure Voyage, 1938’. Geen van beide titels zijn bibliografisch naspeurbaar (met dank aan Mw. J.E. Lenglet-Kossakowska, april 1993.)

[p. 83]

Nog altijd zijn niet alle facetten van de beroemde literaire samenwerking tussen Jean Rhys en Ed. de Nève voldoende belicht; maar het patroon begint zich duidelijk af te tekenen. Hun samenwerking werd uit nood geboren, maar heeft zich geleidelijk aan ontwikkeld tot een vorm van echtelijk debat, met de fictie als voertaal. Dat debat was allang begonnen vóór De Nève de verhalen in Aan den Loopenden Band samenstelde; en het ging ook daarna nog jarenlang door.