Maatstaf. Jaargang 41

[p. 83]

Herman Leenders
Abbaye de Sénanque

Thuis heb ik vijf kinderen. Vijf, dat is vier te veel maar je hebt ze nu eenmaal voor het leven. Het vaderschap is niet iets wat je weer ongedaan maakt. Mijn vrouw zag dat ik overspannen raakte. Ze zei: De rust zal je goed doen. Ga maar mee.

Ik deel het treincompartiment met José die zweet en zijn zwarte schoenen uitgetrokken heeft. Bij vertrek uit Brussel heeft hij nog het Pallieterke gekocht. Daar haalt hij zijn ideeën en zijn moppen voor de reis uit. In de grond is het een goeie vent, hadden ze mij gezegd, maar hij moet diep zitten. Ik tref het om een etmaal in zijn zweetlucht en met zijn commentaren te mogen leven. Mannen kunnen stinken als een bok. Elk concert opnieuw is het een geruisloos gevecht om niet naast hem te komen staan. Hij zingt een halve noot onder de toon, genoeg om iedereen met een gehoor het orgel in te jagen. Hij is niet getrouwd en tegen het einde van de treinreis heb ik het niet meer kunnen houden en hem gezegd dat hij eens naar de hoeren moest gaan om van zijn ideeën te genezen.

De chef heeft mij, met zijn warme hand op mijn blote arm, gevraagd om mijn verontschuldigingen aan te bieden, kwestie van de sfeer in de groep.

We zijn met de abdij van Sénanque niet aan ons proefstuk. Al tien jaar doorkruisen wij als vaganten Vlaanderen om concerten te geven. Van Alveringem tot Moerkerke en van Avelgem tot Zuienkerke. Het procédé is altijd hetzelfde en niemand vraagt zich nog af of het ook anders zou kunnen. Een plaatselijk musicus, of bij gebrek daaraan de koster, vertelt dat het gregoriaans aan de basis ligt van onze cultuur (wat in ons aanbiedingsprospectus staat) en iedereen knikt instemmend, in het bijzonder mijnheer pastoor die dat in het seminarie ook heeft geleerd. De inleider overtuigt daarmee diegenen die voor het concert hebben moeten betalen, dat ze gelijk hebben dat ze hier, niettegenstaande hun reuma, in de kou en de duisternis zitten en hij troost daarmee ons dat wij geen honderd kilometer door de mist hebben gereden alleen maar om een sandwich en een trappist in de pastorie. Met het missaal in onze hand (de boekrug naar boven) schrijden we naar voren in de kerk terwijl het orgel speelt. Het Davidsfondsbestuur, de parochieraad, de zusters van de plaatselijke congregatie en de pastoor die vooral op zijn kerk past en op het elektriciteitsverbruik, worden langsachter verrast door die stoet van wandelende pijen die voor het altaar buigt en uitwaaiert in een halve cirkel. De eerste tonen brengen iedereen, ook de zangers, in staat van verrukking, maar algauw krijgen de koude voeten en de slaap de overhand op de overweldigende akoestiek en op de perfect uitgevoerde salicussen, climacussen en torculussen die het geheimschrift zijn van de mystiek.

Die pij isoleert het hoofd van het lichaam. De blote essentie van het gezicht wordt ongeschminkt op een piëdestal gezet en overbelicht door de spots die wij op onszelf hebben gericht. Neem nou Camiel. Een echte pastoorstronie: zijn ringbaardje loopt als een stormband van oor tot oor. En Medard: een

[p. 84]

grote kale schedel die glanst als een aureool en op zijn voorhoofd een pleistertje omdat hij tegen een deur gelopen is. Leo heeft geen haar genoeg om ook nog zijn flaporen te verbergen. De postmeester heeft, omdat er anders niets mee aan te vangen is, zijn haar gemillimeterd. Op zijn neus staat een donkere montuur waarachter zijn ogen liggen als eierdooiers in een braadpan. José heeft drie kinnen die alle even heftig meezingen. Om nog maar te zwijgen van de aanstellerij waarmee aan het publiek duidelijk wordt gemaakt hoe moeilijk zingen wel is: de opengesperde monden, het bovenlijf dat op en neer gaat als een mechaniek, het onvermoeibare roeien met het missaal in de lucht tot er ten slotte een verzameling doodsprentjes naar beneden dwarrelt. De schrapende keelgeluiden tussenin, die met de vuist ingehouden hoestjes, als van een motor die maar niet wil aanslaan, verraden de gespannen zenuwen waarmee we onszelf overstijgen.

Valérie werkt als jobstudente in de boekhandel van de abdij. In plaats van kruisbeelden, Mariabeelden, halskettingen en medaillons verkoopt ze boeken. De abdij is immers een cultureel centrum. In de kerk hangen geen kruisen meer, er staan geen stoelen, er is geen meubilair. De tijd heeft als een voorzichtige beeldenstormer de abdij herleid tot zijn onbewoonbare essentie. Vandaar boeken: veel filosofie, veel poëzie.

Valérie helpt 's avonds in de keuken en ik help Valérie.

Je kunt geen kerk noemen of ik ben er geweest (weliswaar in volslagen duisternis) maar soms tot twee keer toe aangezien we verschillende programma's in het aanbod hebben: het ‘Laudes Mariae’-programma (uitstekend geschikt voor de meimaand), het ‘Puer natus est’-programma voor de adventsdagen en het ‘Requiem’-programma voor Allerheiligen en Allerzielen. In hete zomermaanden zoals nu brengen we een bloemlezing van het beste uit het kerkelijk jaar beginnend met de geboorte van Christus over zijn lijden (aangevuld met enkele gezangen uit de Requiem-mis) tot aan zijn verrijzenis. Met een missaal en een pij in de boekentas ben je overal welkom. Het streekbier wordt opgediend en de heer des huizes gaat in de mooiste kast voor de beste sigaren. Het geloof is de beste geleibrief.

Hier in Sénanque is het onthaal niet zozeer warm als wel professioneel. De wijn en het Franse eten vinden hun weg naar het Vlaamse gemoed, maar de directeur van het cultureel centrum kijkt nuchter op ons kinderlijk enthousiasme neer.

Bertrand is de dichter van het gezelschap. In zijn tijd is hij een groot man geweest, zegt de chef. Als hij niet dicht, trekt hij vreemde gezichten en wrijft met de palm van zijn rechterhand over zijn schedel waarop in de goeie tijd ook nog haar heeft gestaan. Er hangt rondom hem een natuurwinkelgeur vanwege de knoflook die hij 's morgens tot zich neemt. Zijn grimassen jagen de kinderen schrik aan die met hun moeder om een kruisje komen bedelen. Ze zien in zijn gezicht het met vel overtrokken doodshoofd.

Vannacht heeft Peter zijn wasbak volgebraakt. Medard had gisteren, als een acoliet die om de pastoor te ambeteren te veel wijn in de kelk giet, zijn glas telkens opnieuw voorzien van tafelwijn. Daarom zingen we nu elke avond na het eten, bij wijze van stemoefening, de completen. Iedereen moet nu wel nuchter blijven.

De chef looft José die zijn pij aan een kapstok heeft opgehangen. Eigenlijk bedoelt hij dat alle anderen dringend hun pij uit hun valies moeten halen. Het is van het soort understatements dat zeer geliefd is bij gelovige directeurs, directrices, vicarissen en pastoors die een fluwelen handschoen dragen maar toch hard in je hand knijpen.

Tijdens de afwas vertelt Valérie mij dat ze geprobeerd heeft om voor onderwijzeres te studeren maar dat het haar niet gelukt is.

[p. 85]

De muzieklerares heeft haar laten zakken vanwege haar stem. Ze kan geen toon houden en is hees. Het hele jaar was ze bij een logopedist in behandeling maar zonder resultaat. Een specialist stelde vast dat er kleine kolieken op haar stembanden zitten. Het spijt haar heel erg. Ik ben altijd animatrice op speelpleinen en leidster in een jeugdbeweging geweest, zegt ze. Veel geroepen en geschreeuwd in plaats van gezongen. Zo gaat dat. Wat moet ik na de vakantie gaan doen? Ik hou van kinderen.

We liggen op de grond, horizontaal uitgestrekt. Vijftien mannen tussen de zestien en de zeventig jaar. Voor een cursus ademhalingstechniek. De ademhaling is de blaasbalg van het gregoriaans. De goede ademhaling komt uit de buik. Voel uw buik, zegt Ludo, die nog in gerenommeerde koren stage heeft gevolgd. Medard z'n buik schudt op en neer. Zijn gezicht verkrampt tot hij het uitproest. Kom, kom Ludo, zegt hij, speel met uw eigen kloten. Hij veegt de tranen uit zijn gezicht. Cesar, die boer is en voor het eerst zijn beesten achtergelaten heeft voor een concertreis, ademt rustig in en uit. Zijn buik zwelt zoals het hoort. Zijn ogen zijn dicht en zijn mond hangt open. Hij heeft niet gehoord dat de oefening afgeblazen wordt en slaapt verder.

In de kloostergang ben je tevreden met het vierkant blauwe lucht dat door de architectuur werd afgebakend. Als je de wereld omdraait, is dit hoogtevrees: een oneindig diepe, helderblauwe zee. Je achterhaalt met je ogen het einde niet.

Valérie kent hier beter de weg. Om zeven uur sluit de abdij en na een kwartier is de canyon waarin de abdij ligt, verlaten. Je ziet de toeristen in hun kleurige auto's en mobilhomes de berg oprijden richting Gordes. Er blijft nog even een auto staan om een foto te nemen van de abdij en het lavendelveld dat ervóór ligt. De blauwe kleur van de lavendel geeft af op de steen van de abdij. Valérie en ik klimmen met de zon de berghelling op. Langs de Senancole lopen we nog onder de bomen, maar daarna komen we op een hoogvlakte waar een verlaten huis staat met een waterput. Ze hoort de krekels tussen het verdroogde gras en zegt: moest jij niet de completen zingen? Vooruit, zing ze voor mij. En ik kus haar voor het eerst op haar blote lippen.

Over de kerkvloer loopt een dikke zwarte kever. Kijk! zegt Ludo. Een cirkel van mannen in witte habijten gaat rond de zwarte kever staan die stil is blijven zitten. De kever ziet schoenen om zich heen. Het zijn niet allemaal zwarte, zoals het reglement dat vraagt. De postmeester die het zware schoeisel van zijn functie draagt, zet zijn poot op de kever. Je hoort in de stilte van de kerk de kleine nietige kever kraken.

Zoals altijd is er een kleine discussie nodig om te weten of we nu van links dan wel van rechts zullen opkomen in een enkele of een dubbele rij.

Hoe zullen we afgaan? vraagt de chef.

Dunnetjes, zegt Medard, ha! ha!

En als de chef het woord ‘afgaan’ vermijdt, is er wel iemand anders die het in de arena gooit, vlak voor het concert, staande in het voorgeborgte van het heiligste der heiligen dat de sacristie is. Waarop altijd dezelfden met een berispende t, t, t de luidruchtigen (die ook aan de miswijn zitten) terechtwijzen.

Terwijl sommigen de moeite nemen hun pij in de plooi te strijken, vegen anderen hun mond af aan hun mouw. José bijvoorbeeld, heeft een stel fietsspelden bij zich om zijn broekspijpen op te binden zodat die niet vanonder zijn pij komen. José is schoolmeester en altijd heel precies. Hij knipt met zijn vingers alsof hij voor de klas staat. Maar soms valt hij uit zijn rol en vertelt hij een afgrijselijke mop en wordt zelf weer de jongen die hij in de lagere school geweest is. Medard daarentegen is een echte kapucijn in zijn manieren: hij zou midden in een concert zijn pij

[p. 86]

omhoogtrekken om een zakdoek uit zijn broekzak te halen. Hij eet meer dan een bisschop, maar maakt niet zoveel tamtam.

Valérie kent niets van het geloof waar wij mee worstelen. Ze kent geen schuld en verwacht niets van de toekomst. Ze leeft hier en nu en als ik zeg dat ik vanwege de repetitie niet kan gaan wandelen, gaat ze alleen. Ik benijd haar. Ik die altijd aan een ander denk, zou niet gaan wandelen zijn. In plaats van te spelen zoals alle kinderen zong ik vroeger Requiemmissen om de doden en de koster plezier te doen.

Terwijl ik 's avonds een witte perzik de zachte huid afstroop, voorzichtig zodat het perzikkenvel niet scheurt en ik met mijn nagels in het vruchtvlees zou moeten peuteren, denk ik aan Valérie.

Als ik 's avonds weer in de abdij kom, kan ik niemand vinden. Ik hoor gezang in de kerk. Mijn stappen botsen in de kloostergang tegen de muren op en het licht van mijn zaklamp vecht met de schaduwen in de duisternis. De deur van de kerk piept. Als betrapte kinderen kijken ze allemaal in mijn richting. Medard ligt in het koor van de romaanse kerk op een zwart baarkleed tussen de kandelaars. José heeft een kazuifel aan en troont als de priester die hij altijd al had willen zijn achter het stenen altaar met zijn armen als vleugels breed uitgestrekt. Op het altaar staan een gouden ciborie, een met edelstenen bezette kelk en een monstrans, antiquiteiten die ze achter een deurtje hebben ontdekt. Camiel is foto's aan het nemen voor de diareportage van de concertreis. Zijn flitslicht trekt over de witte gezichten. Van de winter zullen we na het eten aan de vrouwen eens tonen hoeveel lol wij gehad hebben.

Vandaag staan we op dezelfde plek waar gisteren Medard op de grond lag. Honderden mensen luisteren naar ons, verrukt van de muziek die door de ruimte wordt rondgedragen. De geweldige of ingetogen stemmen, de van ouderdom bibberende stembanden, de vette e- of platte a-klanken, de rollende of Franse r's, het van ademnood dichtgeknepen strottehoofd of de onbeheerste uitstoot van de laatste adem: alles wordt door de gewelven meegedragen boven de hoofden, het wordt één stem alsof de stenen in onze plaats aan het zingen zijn. Op de eerste rij zit een oude vrouw en naast haar d'r man. Ze houden elkaars hand vast en kijken intens naar ons die zingen. Ik zie ze boven m'n missaal uit. Als wij het Requiem zingen, huilen zij dikken tranen en vegen ongegeneerd met een zakdoek over hun wangen.

Telkens weer wil Valérie de fotootjes van mijn kinderen zien die ik in mijn portefeuille heb. Waarom zijn ze niet meegekomen? vraagt ze.

Ons vindt ze onnozel. Er hebben hier al veel muzikanten gelogeerd maar nog nooit is het verschil tussen wat zij op scène hoort en wat zij achter de coulissen ziet, zo groot geweest. Niemand van ons die er ook maar in slaagt iets op te houden, zegt ze.

Ik ook niet? vraag ik.

Jij houdt zelfs je broek niet op, zegt zij.

Ik heb mij in het dormitorium laten opsluiten. Het idee om met Camiel de kamer te delen, stond mij tegen. Hier is er niets: kale steen, het spel van de gewelven, licht dat wijkt voor de duisternis en warmte die overgaat in kilte. Hoog in de dikke muren zitten kleine ramen met romaanse bogen zoals een oog schuilgaat onder zware wenkbrauwen. De stilte is hier intens. De krekels zijn opgehouden met sjirpen. Als ik rondloop kraakt het zand op de vloer onder mijn voeten. Om de stilte te breken begin ik te zingen. Het eerste wat mij invalt is het Salve Regina, maar de weerklank die dat in de lege ruimte krijgt, jaagt mij schrik aan. Ik mis de kinderademhalingen, het gesnurk, de flarden van hun dromen. Zij bevolken thuis mijn nachten wanneer ik door het huis dwaal.

[p. 87]

Ik ben wakker geworden omdat de maan over mijn gezicht straalde. Er loopt een brede streep uit het raam over de vloer. Ik was dan toch in slaap gesukkeld op het deken dat ik had meegebracht. Midden in de nacht zit ik nu slapeloos aan te kijken tegen de tijd. Media vita in morte sumus. Ik heb een vrouw, ik heb mijn kinderen en ik heb mijn werk maar plots is er niets meer dat mij nog blijkt voort te drijven. Ge verdient een trap onder uw gat, zou mijn vader gezegd hebben. Ik dacht hier vannacht rust te vinden, maar ik vind hier alleen leegte, onverschilligheid, afwezigheid. Toen ik klein was, liep ik om kwart over zeven het huis uit. Ik moest door de donkere straten maar zij boezemden mij geen schrik in. In mijn koorkleed zat ik geknield op de koude marmeren trede. De pastoor stond achter het altaar en in de kapel zaten twee kwezels. Bij de consecratie mocht ik met het belletje luiden. Ik was nuchter. Na de communie begon mijn buik onbedaarlijk te grollen: de hostie gaf mij appetijt.

Vanavond hebben wij voor het laatst gezongen in de Chartreuse van Villeneuve lez Avignon. De kerk zat afgeladen vol. Wij keken naar het publiek en zagen een kerk als alle andere kerken. Maar het publiek dat naar ons keek, zag achter onze ruggen een gapend gat in plaats van de apsis. Door dat tochtgat zagen zij het fort St-André liggen. Tegen het einde van het concert was het donker geworden. De duisternis had het gat gedicht.

Valérie staat niet op de uitkijk als wij vertrekken. Ze is er gerust in. Morgen komt er een Slavisch-orthodoxe groep uit Bulgarije aan. Zo gaat dat in de wereld. Met mijn veertig jaar had ik dat kunnen weten.

Als een buitenstaander kijk ik tijdens de terugreis naar de anderen. Ik begrijp hun beweegredenen niet meer en zonder causaal verband zie je alleen nog hun mond opengaan, hun gezichten in plooien trekken, het eten in hun mond verdwijnen. Je ziet duidelijk de draadjes die hen als poppen doen leven, maar je weet niet wie er aan de touwtjes trekt.

Ik besef dat het niet lang meer zal duren vooraleer ze met hun demarches zullen beginnen om mij te excommuniceren. Gelovigen hebben een neus voor vreemde elementen. Eerst zonderen ze je af en daarna stoten ze je uit.